Πώς θα ήταν η κοινωνία μας άραγε αν εκφράζαμε όσα νιώθαμε με ειλικρίνεια και δεν κρυβόμασταν πίσω από ψεύτικα χαμογελαστά προσωπεία; Πόσο αρμονικά θα λειτουργούσαμε αν ήμασταν ειλικρινείς και ικανοί να μπούμε στη θέση του άλλου; Πόσο διαφορετικές θα ήταν οι ανθρώπινες σχέσεις αν καλλιεργούσαμε τη συναισθηματική μας νοημοσύνη, άρα και την επίγνωση των συναισθημάτων μας;
Προσεγγίζοντας θεωρητικά τον όρο της συναισθηματικής επίγνωσης, αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για τη διαδικασία αναγνώρισης, επεξεργασίας και εκδήλωσης των συναισθημάτων μας. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως μηχανισμός δημιουργίας της προσωπικής μας ταυτότητας και θεμελιώδης αρχή των ανθρώπινων σχέσεων. Η συναισθηματική επίγνωση είναι συνυφασμένη με τη συναισθηματική νοημοσύνη και το συναισθηματικό αλφαβητισμό/εγγραμματισμό, τα οποία είναι απαραίτητο να καλλιεργούμε από την παιδική ηλικία για την ομαλή εξέλιξη και ωρίμανση του ατόμου.
Γονείς, συγγενείς και δάσκαλοι κάνουμε συχνά το λάθος να περιορίζουμε τα παιδιά μόνο σε θετικά συναισθήματα, προκειμένου να αποφευχθούν συγκρούσεις, εκρήξεις και κρίσεις στην καθημερινότητά τους. Στην πραγματικότητα, όμως, με αυτόν τον τρόπο τα ωθούμε στη συσσώρευση αρνητικών συναισθημάτων που μπορεί να τα οδηγήσει σε ακραίες συμπεριφορές και τραυματικές εμπειρίες, αφού δεν εκδηλώνουν όλα όσα νιώθουν τη στιγμή που τα νιώθουν.
Τι είναι η συναισθηματική αγωγή και πώς επιτυγχάνεται;
Συναισθηματική αγωγή ονομάζεται η διαδικασία μύησης των παιδιών στον εσωτερικό τους κόσμο. Αναλυτικότερα, είναι εκείνο το είδος εκπαίδευσης που τα βοηθά να εξερευνήσουν βιωματικά τα βασικά συναισθήματα, όπως είναι ο θυμός, ο φόβος, η χαρά, η αηδία, η λύπη ή η έκπληξη, αλλά και τα σύνθετα συναισθήματα όπως την ενσυναίσθηση, την υπερηφάνεια, την ενοχή, τη ντροπή, την αμηχανία, τη ζήλια ή την περιφρόνηση. Βασικοί φορείς που οφείλουν να ασχολούνται με αυτό το είδος αγωγής είναι η οικογένεια και το σχολείο, ενώ σε δεύτερη θέση τοποθετούνται η συμβουλευτική και η ψυχοθεραπεία.
Η συναισθηματική αγωγή αποτελείται από τα πέντε παρακάτω στάδια.
1ο στάδιο: Η επίγνωση των συναισθημάτων του ίδιου μας του εαυτού κι έπειτα του παιδιού.
2ο στάδιο: Η οικειότητα και η καθοδήγηση του παιδιού από εμάς στον τρόπο εκδήλωσης των συναισθημάτων του με σιγουριά και αποφασιστικότητα.
3ο στάδιο: Η ενσυναισθητική ακρόαση, η αναγνώριση των συναισθημάτων του παιδιού και η κατανόηση του ερεθίσματος.
4ο στάδιο: Η βοήθεια στο παιδί προκειμένου να εκφράσει λεκτικά τα συναισθήματά του και να εξωτερικεύσει διαδοχικά τα όσα νιώθει χωρίς να χάνεται στην ποικιλία τους.
5ο στάδιο: Ο καθορισμός ορίων και η επίλυση προβλημάτων στο επίπεδο ρόλων και αξιών.
Ακολουθώντας τα παραπάνω στάδια, ένα παιδί μαθαίνει να έχει πλήρη έλεγχο του εαυτού του. Αντιμετωπίζει κάθε κατάσταση συνειδητά και συνετά και καταφέρνει να αλληλεπιδρά χωρίς εντάσεις και αρνητισμό. Για να επιτευχθεί φυσικά αυτό δεν αρκεί η συμμετοχή μόνο του παιδιού, αλλά και του περίγυρου στον οποίο ζει. Έτσι, καλλιεργείται όχι μόνο η αυτεπίγνωσή του, αλλά και η ενσυναίσθηση, η οποία θα το βοηθήσει να χτίσει μεγαλώνοντας υγιείς σχέσεις στο οικογενειακό, σχολικό, φιλικό, ερωτικό κι επαγγελματικό περιβάλλον.
Πώς καλλιεργείται η συναισθηματική επίγνωση;
- Στην οικογένεια
Όταν το παιδί επιστρέφει από το σχολείο, από μια εκδρομή, από το φροντιστήριο, από τις εξωσχολικές του δραστηριότητες, από μια βόλτα με τους φίλους του ή βρίσκεται ακόμη και στο ίδιο σας το σπίτι μη διστάζετε να το ρωτάτε πώς νιώθει, τι έκανε κατά τη διάρκεια της ημέρας, τι διαφορετικό είδε ή έμαθε, τι το ενόχλησε, τι του άρεσε και τι ήταν το πιο σημαντικό που συνέβη και που χαράχτηκε στη μνήμη του. Ό,τι κι αν σας πει ακούστε το με προσοχή, «κατεβείτε» στο επίπεδό του, αφού κι εσείς υπήρξατε παιδιά, και σε καμία περίπτωση μην αγνοήσετε, υποτιμήσετε, χλευάσετε ή χαρακτηρίσετε αρνητικά όσα σας πει. Συζητήστε, μοιραστείτε δικές σας εμπειρίες κι όταν υπάρχουν προβλήματα μη δίνετε απλόχερα τις λύσεις. Δώστε του συμβουλές και οδηγίες για να βρει μόνο του το σωστό δρόμο και να ζήσει τις εμπειρίες που αρμόζουν στην ηλικία του. Σε περιστάσεις κρίσεων ή εντάσεων κάντε μια παύση. Οι συγκρούσεις συνήθως οδηγούν σε πικρά λόγια που στιγματίζουν το παιδί και έχουν αντίκτυπο στη ζωή του αργότερα, καθώς αποθηκεύονται στο ασυνείδητο. Είναι λογικό οι πιεστικοί ρυθμοί της καθημερινότητας να μας δυσκολεύουν πολλές φορές στο να κρατήσουμε την ψυχραιμία μας, γι’αυτόν το λόγο είναι προτιμότερο να αποχωρούμε και να επανερχόμαστε από κοινού στην επίλυση του προβλήματος με πιο καθαρά και λογικά κριτήρια.
- Στο σχολείο
Είναι γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί καλούνται καθημερινά να αντιμετωπίσουν και να διαχειριστούν δεκάδες παιδιά. Ο ρόλος τους είναι καθοριστικός, αλλά συγχρόνως λεπτός και περιοριστικός. Η καλλιέργεια της συναισθηματικής επίγνωσης, επομένως, έχει μεγάλο βαθμό δυσκολίας για εκείνους, αφού βρίσκονται συγκεκριμένες ώρες με τα παιδιά, οφείλουν να καλύψουν τη διδακτέα ύλη, να ασχοληθούν με αξίες και ιδανικά, να προσέξουν και να φροντίσουν τους μαθητές τους, αλλά και να είναι συγκρατημένοι συναισθηματικά. Όλες αυτές οι ευθύνες πολλές φορές δυσκολεύουν την ανάπτυξη συναισθημάτων και απομακρύνουν το δάσκαλο με τον μαθητή. Ωστόσο, υπάρχουν λύσεις ακόμη και υπό αυτές τις προϋποθέσεις.
Δείξτε τη ζεστασιά σας μέσα από τον τρόπο διδασκαλίας. Χρησιμοποιήστε την παραστατικότητα, το χιούμορ και τη φαντασία σας κάνοντας το μάθημα ζωντανό και συναρπαστικό. Ενθαρρύνετε τους μαθητές με πίνακες αυτοαξιολόγησης, πίνακες επιβράβευσης για τα επιτεύγματά τους, ομαδικές συζητήσεις με υποχρεωτική συμμετοχή ή λίγα λεπτά γραπτής έκφρασης μιλώντας ακόμη και με «ανώνυμη υπογραφή» για θέματα που σας προβληματίζουν.
Σταματήστε τα επιθετικά, επικριτικά ή χλευαστικά σχόλια στην τάξη και τις παρατηρήσεις με κόκκινα κεφαλαία γράμματα στα τετράδια και στα βιβλία των μαθητών σας. Κάντε την παρατήρησή σας με ομαλό τρόπο κι όταν η κατάσταση θα έχει ξεπεράσει τα όρια αντί για τιμωρία επιλέξτε να αγγίξετε το φιλότιμο των παιδιών ανταλλάσοντας ρόλους. Βάλτε το παιδί στη θέση σας και συμπεριφερθείτε με αντίστοιχο τρόπο. Μόνο έτσι θα μάθει να μπαίνει στη θέση του άλλου, ακόμη κι αν υπάρχει ηλικιακή απόκλιση.
Τέλος, χρησιμοποιήστε μεθόδους ανάπτυξης της συναισθηματικής νοημοσύνης, συζητώντας για χαρακτήρες των βιβλίων σας ή γεγονότα. Βάλτε το παιδί να σας περιγράψει τι πιστεύει, τι νιώθει, τι θεωρεί πως νιώθει ο ήρωας για τον οποίο συζητάτε. Τα παιδιά είναι γνωστό ότι πολλές φορές εκφράζουν μέσα από τα παιχνίδια τους ή τους ήρωες βιβλίων και ταινιών τα πιο βαθιά τους αισθήματα. Προτιμούν να μιλούν έμμεσα και σε γ’ ενικό πρόσωπο, γιατί νιώθουν ασφαλείς, αφού δεν έχουν πλήρη επίγνωση των συναισθημάτων τους στην πρώιμη ηλικία ακόμα.
Ποια είναι τα τελικά οφέλη της συναισθηματικής επίγνωσης;
Σε ατομικό επίπεδο, το παιδί μαθαίνει να προσεγγίζει τον εαυτό του, να έχει αυτογνωσία, αυτοεκτίμηση, αυτεπίγνωση, αυτοδιαχείριση, αυτοπεποίθηση και να παίρνει πρωτοβουλίες. Αναγνωρίζει και αποσαφηνίζει τις ανησυχίες του, ενώ παράλληλα διατηρεί τη συναισθηματική του υγεία.
Σε συλλογικό επίπεδο, μπορεί να προσαρμόζεται, να χτίζει και να διαχειρίζεται σχέσεις, να αλληλεπιδρά και να συνεργάζεται με ενσυναίσθηση και σημαντικές αξίες, όπως τον αλληλοσεβασμό, την αλληλεγγύη και την ανοχή.
Επηρεάζει το φύλο στη συναισθηματική επίγνωση;
Σύμφωνα με κλινικές μελέτες, το φύλο και οι πολιτισμικές αξίες δεν επηρεάζουν τη συναισθηματική επίγνωση, αλλά την εκδήλωση και την έκφραση των συναισθημάτων. Τα δύο φύλα βιώνουν τα συναισθήματα με τον ίδιο περίπου τρόπο, αλλά λόγω αξιών και στερεοτύπων επικρατεί η λανθασμένη και άδικη εντύπωση πως οι άντρες είναι πιο ψυχροί από τις γυναίκες και λιγότερο ικανοί να αισθανθούν.
Σκεφτείτε, άντρες και γυναίκες, σε πόσες ταινίες κάθε είδους έχετε συγκινηθεί, έχετε γελάσει ή έχετε τρομάξει; Σε πόσους τσακωμούς μετά την ένταση μπήκατε στη θέση του άλλου και συνειδητοποιήσατε πως ο εγωϊσμός σας απέτρεψε από το να κάνετε εκείνη την παύση που θα σας γλίτωνε από την πικρία; Πόσες φορές αγκαλιάσατε ένα αγαπημένο σας πρόσωπο και η καρδιά σας κόντεψε να εκραγεί; Πόση γαλήνη και ηρεμία νιώσατε όταν αντικρίσατε ένα πολύχρωμο μαγικό φυσικό τοπίο; Πόσες φορές νιώσατε σούπερ ήρωας βοηθώντας ένα ηλικιωμένο άτομο, ένα ζωάκι ή ένα άτομο με αναπηρία;
Όλοι έχουμε συναισθήματα. Αρκεί να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να τα βιώσει και να αφεθεί σε αυτά!
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Δείξτε στα παιδιά σας την αγάπη σας 1+1=2, Cyndi Haynes, ΦΥΤΡΑΚΗΣ, 2009.
H συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών – Πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη ΕΝΑΣ ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ, John Gottman, Συναισθηματική Νοημοσύνη, ΠΕΔΙΟ, Αθήνα 2019.
Κατανόηση συναισθημάτων και συναισθηματική επίγνωση κατά τη σχολική ηλικία: Η συμβολή της γνωστικής επίδοσης των παιδιών και των αντιλήψεών τους για τη γονεϊκή ζεστασιά ή ψυχρότητα, Αλεξάνδρα Δεδικούση, Ελευθερία Γωνίδα & Γρηγόρης Κιοσέογλου, Ι’ Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Ψυχολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
