Η ήσυχη θάλασσα μοιάζει με τον άνθρωπο, που εξωτερικά φαίνεται γαλήνιος, ενώ μέσα του κραδαίνεται ο κόσμος των συναισθημάτων. Παύλος Κωνσταντινίδης
Η αξία της έκφρασης
Ο άνθρωπος είναι προικισμένος από τη φύση του με τη δεξιότητα της έκφρασης των συναισθημάτων του. Η έκφραση είναι μια ιδιαίτερη ικανότητα, διότι ο καθένας ξεχωριστά έχει ένα μοναδικό τρόπο εξωτερίκευσης που άλλοτε είναι γραπτός ή προφορικός κι άλλοτε σωματικός ή καλλιτεχνικός. Η τέχνη (συγγραφή, ζωγραφική, μουσική, φωτογραφία κ.λπ.) αποτελεί συχνά ένα αναγκαίο μέσο επικοινωνίας, γιατί σε κάποια συναισθήματα οι λέξεις φαίνονται ρηχές. Γίνεται αντιληπτό, επομένως, ότι η έκφραση δεν είναι μια εύκολη διαδικασία.
Στη συναισθηματική αγωγή, η έκφραση κατατάσσεται στα τελευταία στάδια. Θα μπορούσαμε να πούμε με άλλα λόγια ότι πρόκειται για το τελικό αποτέλεσμα μιας μεγάλης προεργασίας. Όσο καλύτερα έχουμε μυηθεί στον κόσμο των συναισθημάτων μας, τόσο ευκολότερα μπορούμε να εκφράσουμε όσα νιώθουμε. Ξεκινώντας από την επίγνωση των συναισθημάτων, περνάμε μέσω της καθοδήγησης στην ενσυναίσθηση κι έπειτα στη λεκτική έκφραση και την επίλυση προβλημάτων. Με ποιον τρόπο όμως μπορεί ένας γονέας ή ένας εκπαιδευτικός αντίστοιχα να ωθήσει ένα παιδί στην εξωτερίκευση;
Όλα ξεκινούν από την οικοδόμηση οικειότητας μέσω της ενσυναισθητικής ακρόασης. Δεν αρκεί να συλλέγουμε με τα αυτιά μας τα βασικά στοιχεία μιας συζήτησης, αλλά να παρατηρούμε συγχρόνως με τα μάτια μας τις σωματικές ενδείξεις του παιδιού. Ο συντονισμός μας με τα συναισθήματά του απαιτεί την εστίαση της προσοχής μας στη γλώσσα του σώματος, στις εκφράσεις και στις χειρονομίες του. Άλλωστε, πολλά από τα συναισθήματα που εκδηλώνει την ώρα που μας μιλάει ταυτίζονται σχεδόν με εκείνα που ένιωθε στο συμβάν το οποίο μας περιγράφει, όπως ένας τσακωμός, μια φοβία ή μια συναρπαστική στιγμή.
Εκτός από το συνοφρύωμα, τα σφιγμένα σαγόνια, το νευρικό χτύπημα του ποδιού ή τις ιδρωμένες παλάμες, όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το παιδί διαβάζει και τη δική μας γλώσσα του σώματος όσο μας μιλάει. Άρα, αν είμαστε σε μια στιγμή κούρασης, εκνευρισμού, έντασης ή πίεσης, η αρνητική αύρα μας θα οξύνει τα πνεύματα και η συζήτηση σύντομα θα καταλήξει σε σύγκρουση ή διαμάχη. Για να αναπτύξουμε, έτσι, το αίσθημα εμπιστοσύνης αντί να επιστρατεύουμε λογικά επιχειρήματα και να επιβάλλουμε τη γνώμη μας, είναι προτιμότερο να ακούμε με προσοχή και ηρεμία το παιδί δείχνοντάς του αποδοχή και κατανόηση. Ας μην ξεχνάμε ότι σε μια δύσκολη στιγμή οι φράσεις «Έλα ηρέμησε!» ή «Μην ανησυχείς, όλα θα πάνε καλά!» δε βοήθησαν ποτέ κανέναν.
Η λεκτική έκφραση
Ο πιο βασικός τρόπος εκδήλωσης των συναισθημάτων μας είναι ο λεκτικός. Όσο πιο μικροί είμαστε, τόσο οι λεξιλογικές μας γνώσεις είναι περιορισμένες για να εκφράσουμε επακριβώς αυτό που νιώθουμε. Γι’αυτόν το λόγο, ο γονέας ή ο εκπαιδευτικός κατά τη διάρκεια της συζήτησης πρέπει να επιβεβαιώνει τα συναισθήματα του παιδιού, να αναφέρει ό,τι παρατηρεί χωρίς να τοποθετείται με κάποια άποψη και να εκμαιεύει ένα συμπέρασμα από το ίδιο το παιδί.
Για παράδειγμα:
Παιδί: Σήμερα στο σχολείο δάνεισα στο Νικόλα το μηχανικό μολύβι μου κι αυτός το έσπασε!
Μπαμπάς: Το έκανε εσκεμμένα ή κατά λάθος;
Παιδί: Επειδή τελείωσαν οι μύτες και δεν είχα άλλες να του δώσω εκείνος νευρίασε και το έσπασε.
Μπαμπάς: Δεν είχες άλλο στην κασετίνα σου;
Παιδί: Ναι, αλλά αυτό το μολύβι ήταν το αγαπημένο μου.
Μπαμπάς: Πρέπει να ήσουν θυμωμένος μετά μαζί του.
Παιδί: Ναι! Ένιωθα λυπημένος και θυμωμένος ταυτόχρονα. Ήθελα να σπάσω κι εγώ κάτι δικό του, αλλά δεν το έκανα.
Μπαμπάς: Κι εγώ στη θέση σου έτσι θα ένιωθα. Γιατί όμως δεν το έκανες;
Παιδί: Γιατί θα ήταν μια άσχημη πράξη, ενώ εμένα δε μου αρέσει να φέρομαι έτσι και να πληγώνω τους άλλους.
Μπαμπάς: Και τώρα τι σκέφτεσαι να κάνεις;
Παιδί: Δε θα του ξαναμιλήσω ποτέ!
Μπαμπάς: Πιστεύεις ότι αυτό θα αλλάξει την κατάσταση και θα επιδιορθώσει το μολύβι;
Παιδί: Όχι. Μάλλον δεν πρέπει να δανείζω συνέχεια τα πράγματά μου. Θα μπορούσαμε να αγοράσουμε ένα καινούριο;
Στον παραπάνω διάλογο ο μπαμπάς ακολουθεί τη διαδοχική σειρά που αναφέραμε για να οδηγήσει το παιδί στη λύση του προβλήματος χωρίς καν να το συμβουλέψει. Αυτή η ανταπόκριση, φυσικά, δε συμβαίνει εύκολα στα παιδιά που δεν έχουν μάθει από τη νηπιακή ηλικία να λειτουργούν έτσι, γι’αυτό κιόλας μιλάμε για «συναισθηματική αγωγή», γιατί ένα παιδί βάζει σε σειρά τις σκέψεις του μόνο αν του έχουμε περάσει εμείς οι ίδιοι την έννοια της οργάνωσης και της σειράς. Όσο το προκαλούμε, δε μπαίνουμε στη θέση του και εναντιωνόμαστε στα λεγόμενά του, τόσο η καλλιέργεια ειλικρίνειας και εμπιστοσύνης αποδυναμώνεται και επικρατεί η παγίδευση και η δυσπιστία.
Εκτός από την παραπάνω περίπτωση, είναι αξιοσημείωτη και η χρήση ποικίλων επιθέτων και χαρακτηρισμών από τον γονέα ή τον εκπαιδευτικό κατά τη διάρκεια της συζήτησης. Εφόσον το παιδί δεν έχει εμπλουτίσει ακόμα σε επαρκή βαθμό το λεξιλόγιό του, χρειάζεται να καταπιαστεί από την λέξη-κλειδί που θα του προσφέρουμε εμείς. Τη στιγμή που εκδηλώνει τα συναισθήματά του, δε περιμένει από εμάς συμβουλές ή λύσεις, αλλά κατανόηση και βοήθεια στην αποσαφήνιση των συναισθημάτων του. Εμείς αποτελούμε το λεξικό της ψυχής του που θα το βοηθήσει να μεταβάλλει το άμορφο, τρομακτικό και άβολο συναίσθημα σε κάτι συγκεκριμένο με υπόσταση και όρια.
Μελέτες έχουν δείξει ότι αυτή ακριβώς η πράξη χαρακτηρισμού των συναισθημάτων έχει «ηρεμιστικό» αποτέλεσμα στο νευρικό σύστημα και βοηθά τα παιδιά να ανακάμψουν ταχύτερα από τα επεισόδια που τα αναστατώνουν. Αυτή η καθοδήγηση, λοιπόν, τα βοηθά όχι μόνο στη συναισθηματική έκφραση, αλλά και στο σχολείο, στις προσωπικές τους σχέσεις και στην καθημερινότητά τους.
Είδη προβλημάτων έκφρασης και αίτια
Τα προβλήματα έκφρασης και οι διαταραχές συμπεριφοράς χαρακτηρίζονται από «εξωτερικευμένα» και πιο εύκολα στην παρατήρησή τους σημάδια, όπως είναι η επιθετική συμπεριφορά, η μη υποχωρητική στάση, τα ξεσπάσματα, τα προβλήματα εστίασης της προσοχής και τα ακραία επίπεδα δραστηριότητας. Γενικά κατατάσσονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: α) την κυριολεκτική και μεταφορική κληρονομικότητα και β) τις εσωτερικές ανασφάλειες που δημιουργούνται στο κοινωνικό περιβάλλον.
Μιλώντας για κυριολεκτική κληρονομικότητα, αναφερόμαστε σε προβλήματα, όπως είναι η αλεξιθυμία, οι ψυχικές ασθένειες ή οι νευρολογικές παθήσεις (κρίσεις, διπολική διαταραχή κ.λπ.). Από την άλλη, η μεταφορική κληρονομικότητα αφορά τη συναισθηματική αγωγή που έχουν κατακτήσει οι ίδιοι οι γονείς ή κηδεμόνες. Όσο λιγότερη παιδεία και μύηση έχουν οι ίδιοι στον συναισθηματικό τους κόσμο, τόσο αναποτελεσματικός θα είναι ο τρόπος με τον οποίο θα αναδείξουν στα παιδιά τον ανθρώπινο συναισθηματικό πλούτο. Συνήθως σε αυτή την κατηγορία ανήκουν άνθρωποι που έζησαν εξαιρετικά αγχώδεις εμπειρίες, όπως κακοποίηση, παραμέληση ή ανοργάνωτη και χαοτική ζωή στο σπίτι.
Όσον αφορά τις εσωτερικές ανασφάλειες που δημιουργούνται από το κοινωνικό περιβάλλον, μπορούμε συνοπτικά να αναφέρουμε τις παρακάτω περιπτώσεις, οι οποίες είναι σίγουρα αντιμετωπίσιμες όσο βρίσκονται σε μικρό βαθμό και σε μικρή ηλικία.
- Παρορμητισμός
- Αυθορμητισμός
- Εγωκεντρισμός
- Χαμηλή αυτοεκτίμηση
- Αίσθηση απόγνωσης και απελπισίας
- Τελειομανία
- Φόβος σύγκρουσης ή διαμάχης
- Φόβος απόρριψης
- Κοινωνικά στερεότυπα
Καθορισμός ορίων και επίλυση προβλημάτων μέσα από τη συναισθηματική αγωγή
Είναι σημαντικό για τα παιδιά να καταλάβουν ότι το πρόβλημα δεν είναι τα συναισθήματά τους, αλλά η κακή συμπεριφορά τους. Ginott
Η συμπεριφορά και ο τρόπος που λειτουργούμε σε διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις οφείλονται στη συναισθηματική αγωγή που λαμβάνουμε από τους πρωτογενείς φορείς κοινωνικοποίησης, δηλαδή την οικογένεια και το σχολείο. Η διδασκαλία επίλυσης προβλημάτων, επομένως, είναι αυτοί οι άτυποι διαδοχικοί κανόνες που περνάμε στα παιδιά μέσα από καθημερινά ερεθίσματα που καθορίζουν τα «πρέπει» και τα «μη».
1ος κανόνας: Θέτουμε όρια και διαχωρίζουμε τις μορφές συμπεριφοράς, δηλαδή τι είναι ανάρμοστο και μη αποδεκτό. Έτσι, δε βάζουμε όρια σε επιθυμίες, αλλά σε συμπεριφορές.
2ος κανόνας: Καθορίζουμε στόχους και τοποθετούμε τα κατάλληλα βήματα για να οδηγηθούμε με ασφάλεια στον τελικό μας σκοπό. Στη ζωή ανεβαίνουμε ένα-ένα τα σκαλιά!
3ος κανόνας: Σκεφτόμαστε πιθανές λύσεις ενθαρρύνοντας τα παιδιά χωρίς να αναλαμβάνουμε εμείς το εγχείρημα μια υπόθεσης. Ένα παιδί πρέπει να έχει την αποκλειστικότητα στα επιτεύγματά του!
4ος κανόνας: Κάνουμε μια γενική εκτίμηση των προτεινόμενων λύσεων σε συνάρτηση με τις οικογενειακές μας αξίες δείχνοντας ενσυναίσθηση και αντίληψη.
5ος κανόνας: Βοηθάμε το παιδί να επιλέξει τη λύση μόνο του και του μαθαίνουμε να σκέφτεται κάθε εκδοχή. Η αποτυχία και η επανάκτηση της δύναμής του είναι καθοριστικές έννοιες για την προσωπική του επιτυχία.
Εν κατακλείδι, σημασία στη συναισθηματική αγωγή δεν έχει το «τι», αλλά το «γιατί». Ούτε οι τιμωρίες, ούτε οι ακρότητες βοηθούν στη συναισθηματική ανάπτυξη. Αρκεί η αποδοχή με όρια και η εδραίωση της εμπιστοσύνης για να καλλιεργήσουμε ιδανικές σχέσεις μεταξύ μας και τη μέγιστη ισορροπία του ψυχικού μας κόσμου.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Αποφθέγματα για τον όρο “Συναίσθημα”: https://el.wikiquote.org/wiki/%CE%A3%CF%85%CE%BD%CE%B1%CE%AF%CF%83%CE%B8%CE%B7%CE%BC%CE%B1
Burns, D.D. (1989). The feeling good handbook. New York: William Morrow.
Επικοινωνιακές διαταραχές και δυσκολίες στη συμπεριφορά και τη συναισθηματική έκφραση, Ψυχολογική Υπηρεσία του Λόγος και Επικοινωνία, logosepikinonia.gr.
H συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών – Πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη ΕΝΑΣ ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ, John Gottman, Συναισθηματική Νοημοσύνη, ΠΕΔΙΟ, Αθήνα 2019.
