Ο Τζων Λοκ (29 Αυγούστου 1632-28 Οκτωβρίου 1704) ήταν Άγγλος φιλόσοφος, και ένας από τους σπουδαίους στοχαστές του Διαφωτισμού και πατέρας του κλασικού φιλελευθερισμού. Ο Λοκ αποτελεί τον κύριο αντιπρόσωπο του αγγλικού κινήματος του εμπειρισμού. Μαζί με τον Ντέιβιντ Χιουμ και τον Τζωρτζ Μπέρκλεϋ σχηματίζει το τρίπτυχο των φιλοσόφων του αγγλικού Διαφωτισμού και του επερχόμενου εμπειρισμού.
Ο Τζων Λοκ εκφράζει την άνοδο της φιλελεύθερης αστικής τάξης στην πολιτική. Είναι ο πρώτος που διατυπώνει τη θεωρία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Εύλογα όλες οι επαναστάσεις στην Αγγλία, στη Γαλλία, στην Αμερική, επηρεάστηκαν και εμπνεύστηκαν από τα κείμενά του. Οι πολιτικές ιδέες του συναντώνται κυρίως στις Δυο Πραγματείες περί Διακυβέρνησης. Στη δεύτερη πραγματεία, ο Λοκ, καταρχήν, παρουσιάζει μια περιγραφή της φυσικής κατάστασης, διαφορετική όμως από εκείνη του Χομπς. Στην κατάσταση αυτή τα άτομα έχουν πλήρη ελευθερία να «ορίζουν τις πράξεις τους και να διαθέτουν τα αγαθά και το πρόσωπο τους κατά τον τρόπο που θεωρούν σωστό, στα όρια του φυσικού νόμου, χωρίς να ζητούν την άδεια ή να εξαρτώνται από τη θέληση κάποιου άλλου ανθρώπου». Πρόκειται για μια κατάσταση ελευθερίας και ισότητας, αλλά και ειρηνικής αλληλεγγύης ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο άνθρωπος νοείται ως ον που διαθέτει την ικανότητα χρήσης του λόγου και της αξιολόγησης των πράξεων.
Ως προς το κοινωνικό συμβόλαιο, ο Τζων Λοκ δέχεται, όπως και ο Χομπς, ότι οι άνθρωποι, εισερχόμενοι στην πολιτική κοινωνία, παραδίδουν όλα τους τα φυσικά δικαιώματα. Με το συμβόλαιο συνένωσης το οποίο συνάπτουν αναμεταξύ τους, αναλαμβάνουν την υποχρέωση να υποτάσσονται στην πλειοψηφία. Με την ψήφο της πλειοψηφίας αυτή η πρωτογενής δημοκρατία μπορεί να συνεχίσει ή να μετατραπεί σε άλλη πολιτειακή μορφή. Ο Λοκ, σε αντίθεση με τον Χομπς, υποστηρίζει ότι η πλειοψηφία όχι μόνο τοποθετεί την ανώτατη Αρχή, αλλά διατηρεί «την εξουσία να την απομακρύνει ή να τη μεταβάλλει, δηλαδή διατηρεί το δικαίωμα να επαναστατεί». Αυτό όμως δε σημαίνει ότι το άτομο δεν οφείλει να υποτάσσεται στην κοινωνία. Ο Λοκ θεωρούσε ότι η δύναμη της πλειοψηφίας περιόριζε μια αυθαίρετη ή τυραννική κυβέρνηση, όχι ότι μπορούσε να διοικεί στη θέση αυτής.
Κεντρικό μέρος της πολιτικής του είναι η θεωρία για την ιδιοκτησία. «Ο μέγας και κύριος σκοπός… της συνένωσης των ανθρώπων σε κράτη και της υπαγωγής τους σε κυβερνήσεις είναι η διαφύλαξη της ιδιοκτησίας τους». Η ιδιοκτησία θεωρείται δικαίωμα το οποίο έχουν οι άνθρωποι εκ φύσεως, το οποίο προστατεύεται στην πολιτική κοινωνία. Με άλλα λόγια, ο Λοκ μιλά για φυσικό δίκαιο και για φυσικό νόμο, αλλά εννοώντας καθαρά πολιτικούς θεσμούς.
Στην πολιτική κοινωνία οφείλει το άτομο να μην παίρνει πράγματα που ανήκουν σε άλλον, αλλά να εργάζεται προκειμένου να αποκτήσει όσα χρειάζεται. Ο Λοκ είναι υπέρ της συσσώρευσης αγαθών, αλλά όσων είναι χρήσιμα. Μπορεί να συσσωρεύει κανείς, για παράδειγμα, περισσότερα καρύδια, παρά δαμάσκηνα που θα σάπιζαν πολύ σύντομα. Η εργασία δεν θεμελιώνει μόνο το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας, αλλά αποτελεί και πηγή πλούτου. Ο Λοκ στο ερώτημα πού θεμελιώνεται το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας απαντά: στην εργασία. Με αυτή την απάντηση, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος πρέπει να αποκτά τα αγαθά με την εργασία του, αν ληφθούν υπόψη οι ιστορικές συνθήκες της εποχής, ασκείται κριτική στην προαστική κοινωνία των φεουδαρχικών προνομίων που οδηγούσαν σε σχέσεις εξάρτησης.
Σε γενικές γραμμές, ο Τζων Λοκ εκφράζοντας τη φιλελεύθερη επανάσταση του 1688 στην Αγγλία, προβληματίζεται πάνω στην απόλυτη μορφή του κράτους της Χομπσιανής θεωρίας, θεωρώντας ότι δεν αποτελεί πλέον ασφαλή μορφή για την πρόοδο και την ανάπτυξη της κοινωνίας. Θέτει ως βασικές αρχές τα ατομικά δικαιώματα, τη νομιμότητα της κυβέρνησης που θεμελιώνεται στη συναίνεση, το δικαίωμα της αντίστασης απέναντι σε μια άδικη κυβέρνηση, το χωρισμό Εκκλησίας και κράτους. Πρόκειται για φιλελεύθερες αρχές που όρισαν τα σύγχρονα πολιτεύματα.
1. Η πρώτη συνθήκη εμφανίζεται όταν όσοι νομοθετούν δεν είναι αυτοί που όρισαν οι πολίτες για το σκοπό αυτόν. Η εθνική κυριαρχία,όμως, δεν ανήκει στην πολιτική εξουσία ώστε να μπορεί να τη μεταβιβάσει ή να την απεμπολήσει. Υπό αυτή την έννοια, η μεταβίβαση εθνικής κυριαρχίας σε τρίτους καθιστά έκνομη την πολιτική εξουσία και δικαιολογεί την προσφυγή στην ανυπακοή.
2. Πέρα από την άμεση καταστρατήγηση της νομοθετικής εξουσίας που εμφανίζεται όταν το νομοθετικό έργο επιτελείται από φορείς που δεν έχουν οριστεί από την κοινότητα ως νομοθέτες, υπάρχει και το ενδεχόμενο παρεμπόδισης της λειτουργίας της νομοθετικής εξουσίας, πράξη που συνιστά έμμεση παραβίαση του καταπιστεύματος.
3. Η τρίτη συνθήκη αθέτησης του καταπιστεύματος συντελείται όταν αλλοιώνεται ο μηχανισμός εκλογής του νομοθετικού σώματος.
4. Η τέταρτη συνθήκη παραβίασης του καταπιστεύματος αφορά στην παράδοση της κοινότητας στον έλεγχο και στην εξουσία μιας ξένης δύναμης.
5. Οι προηγούμενες τέσσερις συνθήκες συνιστούν ενεργητικές παραβιάσεις του καταπιστεύματος από την πλευρά της πολιτικής εξουσίας. Υπάρχει,ωστόσο, και ένα πέμπτο ενδεχόμενο, αυτό κατά το οποίο η εξουσία παραβιάζει παθητικά το καταπίστευμα, όταν δεν προβαίνει στις απαραίτητες ενέργειες ώστε να εξασφαλίζει την πραγματοποίηση της βούλησης των πολιτών, παρατηρείται δηλαδή αμέλεια εφαρμογής των υπαρχόντων νόμων από την πλευρά της κυβέρνησης.
Ενδεικτικά παρατίθενται κάποια αποφθέγματα του Τζων Λοκ
-
«Η ψυχή είναι άγραφος πίνακας (tabula rasa). Δέχεται ιδέες και γνώσεις από την εμπειρία.»
-
«Αν ένας ηγεμόνας χρησιμοποιεί την εξουσία του εναντίον του λαού του, τότε ο λαός έχει το δικαίωμα να τον αντιμετωπίσει με Βία. Ο σωστός τρόπος για να αντιμετωπιστεί η παράνομη βία της εξουσίας είναι η ίδια η Βία.»
-
«Σε κανέναν δεν επιτρέπεται να επιβουλεύεται την ζωή, την υγεία, την ελευθερία ή την ιδιοκτησία των άλλων»
-
«Η νομιμοποίηση του κράτους βασίζεται στη συναίνεση των πολιτών. Όταν παραβιάζει την εμπιστοσύνη των πολιτών χάνει τη νομιμοποίησή της και οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να επαναστατήσουν»
