Τα ριπίδια στην αρχαία Ελλάδα, ή αλλιώς βεντάλιες, ήταν χρηστικά και αισθητικά αντικείμενα ημικυκλικού σχήματος, πτυσσόμενα ή μη. Η χρήση των ριπιδίων στην αρχαία Ελλάδα μαρτυρείται από αρχαιολογικά ευρήματα και κείμενα από τον 4ο αιώνα τουλάχιστον. Ο Ευριπίδης είχε χαρακτηρίσει τη χρήση τους ως βαρβαρική συνήθεια, ωστόσο, τα ριπίδια έγιναν σύμβολο του θεού Έρωτα, του γιού της Αφροδίτης.
Χρήση και Λειτουργία
Στην αρχαία Ελλάδα γυναίκες αλλά και άνδρες χρησιμοποιούσαν τα ριπίδια για να δροσίζονται, ιδιαίτερα σε συνθήκες υψηλής θερμοκρασίας. Οι γυναίκες, ιδιαιτέρως, συχνά είχαν τα ριπίδια ως μέρος της καθημερινής τους περιποίησης, δηλαδή ως καλλωπιστικό εργαλείο, τόσο για να δροσίζονται όσο και για να προστατεύουν την εφαρμογή των καλλυντικών τους (μακιγιάζ) από τον ιδρώτα. Επίσης, χρησιμοποιούνταν σε σημαντικές εκδηλώσεις, όπως γάμοι και θρησκευτικές γιορτές.
Τα ριπίδια χρησιμοποιούνταν, ακόμα, σε θρησκευτικές τελετές για να δροσίζουν τις τιμώμενες θεότητες αλλά και να απομακρύνουν τη σκόνη και τα έντομα από ιερούς χώρους και αντικείμενα. Αυτό θεωρούνταν μια πράξη σεβασμού και φροντίδας προς τις θεότητες. Σε διάφορες ιεροτελεστίες τα ριπίδια είχαν όχι μόνο πρακτικό ρόλο, που αφορούσε στη διατήρηση της καθαριότητας, αλλά και συμβολική σημασία. Δηλαδή, η καθαριότητα θεωρούνταν ότι απομάκρυνε την ακαθαρσία και την αρνητική ενέργεια, ώστε ο χώρος να είναι κατάλληλος για ιερή χρήση. Επίσης, τα ριπίδια χρησιμοποιούνταν κατά τη διάρκεια των τελετουργιών για να δημιουργήσουν μια αίσθηση ιερότητας και σεβασμού. Ο ρυθμικός θόρυβος και η κίνηση του αέρα μπορούσαν να συμβάλουν στην εστίαση των συμμετεχόντων και να ενισχύσουν τη μυστικιστική ατμόσφαιρα της τελετής. Μάλιστα, σε κάποιες παραδόσεις (Αρχαία Αίγυπτος, Βυζαντινή Εκκλησία, Ανατολικές Θρησκείες), τα ριπίδια είχαν και συμβολική σημασία. Έτσι, μπορεί να αντιπροσώπευαν τα φτερά των θεών ή των αγγέλων, ή ακόμα και την αναπνοή της ζωής που δίνεται από θεϊκές οντότητες. Σε άλλες περιπτώσεις, η χρήση των ριπιδίων αναπαριστούσε την ανανέωση και την εξαγνιστική δύναμη του ανέμου. Τέλος, χρησιμοποιούμενα ως δώρα σε κοινωνικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις αποτελούσαν ένδειξη σεβασμού και τιμής προς το πρόσωπο στο οποίο γινόταν η προσφορά.
Κατασκευή και Υλικά
Τα ριπίδια ήταν πολυτελή αντικείμενα που εισάγονταν από περιοχές με πλούσια εμπορική δραστηριότητα, όπως η Φοινίκη και άλλα μακρινά λιμάνια. Τα ριπίδια ήταν συχνά χειροποίητα και κατασκευασμένα από φτερά παγωνιού ή φασιανών. Ακόμη, χρησιμοποιούσαν και υλικά όπως φύλλα φοίνικα, πλεκτά καλάμια ή μεταξωτό ύφασμα που ήταν εύκολο να κεντηθεί. Οι λαβές και ο σκελετός των ριπιδίων συνήθως κατασκευαζόταν από ξύλο ελιάς, κυπαρισσιού και άλλα διαθέσιμα ξύλα. Τα υφάσματα υφαίνονταν ή κεντιούνταν, κυρίως από γυναίκες, με σχέδια που συχνά είχαν συμβολική σημασία. Οι τεχνίτες σκάλιζαν με ειδικά εργαλεία, όπως μαχαίρια και σμίλες, περίτεχνα σχέδια στα ξύλινα και μεταλλικά μέρη των ριπιδίων. Οι διακοσμήσεις περιλάμβαναν γεωμετρικά σχέδια, παραστάσεις από τη μυθολογία, ή ακόμα και σκηνές από την καθημερινή ζωή. Αυτή η τεχνική απαιτούσε μεγάλη ακρίβεια, καλλιτεχνική ικανότητα αλλά συχνά και γνώσεις μεταλλουργίας. Τα φτερά τοποθετούνταν προσεκτικά πάνω στο πλαίσιο ή τη λαβή και στερεώνονταν με νήματα ή κόλλα. Τα πιο πολυτελή ριπίδια μπορεί να ήταν διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους, χρυσό ή ασημένια νήματα και αποτελούσαν σύμβολο πλούτου και κοινωνικής επιφάνειας.
Κοινωνική – Πολιτιστική Σημασία – Αισθητική αξία των ριπιδίων
Η κατοχή και χρήση πολυτελών ριπιδίων αντανακλούσε την κοινωνική διαστρωμάτωση της εποχής υποδηλώνοντας την κοινωνική θέση και τον πλούτο των κατόχων. Τα ριπίδια χρησιμοποιούνταν συχνά από τις ανώτερες τάξεις για να επιδείξουν την οικονομική ευημερία και τον εκλεπτυσμένο τρόπο ζωής τους. Οι εύπορες οικογένειες συχνά είχαν δούλους που με τα ριπίδια δρόσιζαν τα μέλη της οικογένειας.
Τα ριπίδια, επίσης, αντιπροσώπευαν την εξέλιξη της τέχνης και της τεχνολογίας στην αρχαία Ελλάδα, γιατί η κατασκευή τους απαιτούσε εξειδικευμένες γνώσεις και δεξιότητες. Για παράδειγμα, οι τεχνίτες εισήγαγαν νέα εργαλεία και μεθόδους με τις οποίες βελτίωσαν την ακρίβεια και την ποιότητα των κατασκευών τους, όπως είναι η χρήση πιο προηγμένων εργαλείων σκαλίσματος και η ανάπτυξη νέων μεθόδων βαφής και ύφανσης.
Τα ριπίδια, τέλος, λόγω των διακοσμήσεών τους, θεωρούνταν και ως έργα τέχνης που μπορούσαν να εκτίθενται για πώληση αλλά και για να θαυμάζονται σε δημόσιους χώρους, αντανακλώντας την αισθητική της εποχής. Η αισθητική τους αξία εκτιμήθηκε τόσο στην εποχή τους όσο και από μεταγενέστερους πολιτισμούς.
Ιστορικές αναφορές και μαρτυρίες
Σε πολλές τοιχογραφίες, αγγεία και αγάλματα της αρχαίας Ελλάδας απεικονίζονται γυναίκες και άνδρες να κρατούν ριπίδια σε συμπόσια ή θρησκευτικές τελετές. Έτσι, αποδεικνύεται η καθημερινή τους χρήση αλλά και η σημασία τους στις τελετές.
Υπάρχουν, επίσης, αναφορές σε αρχαία κείμενα όπου διαφαίνεται η χρήση των ριπιδίων σε κοινωνικές και θρησκευτικές περιστάσεις.
Για παράδειγμα, στον Πλούταρχο 218 – Ἀντώνιος 26-27, 75, 84-86 υπάρχει σχετική αναφορά στο 26.2: αὐτή δέ κατέκειτο μέν ὑπό σκιάδι χρυσοπάστῳ, κεκοσμημένη γραφικῶς ὥσπερ Ἀφροδίτη, παῖδες δέ τοῖς γραφικοῖς Ἔρωσιν εἰκασμένοι παρ᾽ ἑκάτερον ἑστῶτες ἐρρίπιζον.
Επίσης, στην κωμωδία «Όρνιθες» του Αριστοφάνη η χρήση του ριπιδίου αναφέρεται σε συνδυασμό με άλλα αντικείμενα για να δημιουργηθεί μια σκηνή κωμικής ανατροπής (στ. 1507): ἀλλ᾽ ἵνα φράσω σοι πάντα τἄνω πράγματα, τουτί λαβών μου τό σκιάδειον ὑπέρεχε, ἄνωθεν ὡς ἂν μή μ᾽ ὁρῶσιν οἱ θεοί.
Ενδεικτικά, ακόμη, ένα επίγραμμα της Παλατινής Ανθολογίας αναφέρεται στην αφιέρωση ενός ριπιδίου στην Ουράνια Αφροδίτη. Αυτό δηλώνει τη χρήση του ριπιδίου σε τελετές αλλά και ως προσφορά στη θεά. Η Παρμενίς αφιερώνει στην Ουράνια Αφροδίτη ένα ριπίδιο (βεντάλια), πιθανώς δηλώνοντας την έναρξη της σταδιοδρομίας της στην αγορά του έρωτα (Mc Clure 2009: 312- 315). (Παλ. Ανθ. 6. 290): Εἰς Ῥιπίδιον Παρμενίς Οὐρανίῃ τόδ᾽ ἀνεθέσατο δῶρον Ἀφροδίτῃ ῥιπίδιον χαρίεν, δῶρον ἐρωτικόν. Αἰδώς ἀρτιγένειος ἐφ᾽ ἁπαλοῖς ἐθέλγουσα πνέμασι καί θερμῆς ψύχος ἀποσχόμενον
Συμπεραίνουμε, επομένως, ότι τα ριπίδια στην αρχαία Ελλάδα ήταν αντικείμενα με πολυδιάστατη χρήση. Συνδύαζαν την πρακτικότητα με την θρησκευτική και τη συμβολική σημασία. Η διατήρησή τους είναι, δυστυχώς, σπάνια λόγω των ευπαθών υλικών από τα οποία ήταν φτιαγμένα. Όμως, οι απεικονίσεις τους και τα υπόλοιπα αντικείμενα που τα συνοδεύουν μάς παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την κατασκευή και τη χρήση τους. Η χρήση των ριπιδίων αντικατόπτριζε την κοινωνική και πολιτιστική πραγματικότητα της εποχής. Αντικατόπτριζε, δηλαδή, την εξέλιξη των κοινωνικών και πνευματικών αντιλήψεων στην αρχαία Ελλάδα, όπου η τέχνη και η θρησκευτική πίστη συχνά συγχωνεύονταν.
Πηγές:
«Περί ριπιδίου … ή αλλιώς περί βεντάλιας» (Ανατολής Βροχαρίδου – 2016) Ανακτήθηκε από: https://www.aplotaria.gr (τελευταία πρόσβαση 14/6/2024)
ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ 218. – Ἀντώνιος 26-27, 75, 84-86 Ανακτήθηκε από: https://www.greek-language.gr (τελευταία πρόσβαση 14/6/2024)
ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ «Όρνιθες» (στ. 1507) Ανακτήθηκε από: https://www.greek-language.gr (τελευταία πρόσβαση 14/6/2024)
Χαρίκλεια Μουστάκα (2018) «Κοινωνικές όψεις της πορνείας στην αρχαία Ελλάδα. Οι εταίρες» Διπλωματική Εργασία
