Ιαπωνία, 17ος αιώνας. Κατακτώντας την εξουσία, το σογκουνάτο Tokugawa ορίζει την πόλη Έντο (το σημερινό Τόκυο) ως πρωτεύουσα της χώρας, σημαίνοντας τη λήξη μιας μακράς περιόδου πολιτικών αναταραχών και το πέρασμα σε μια κατάσταση ομαλότητας. Η νέα πρωτεύουσα έγινε το κέντρο ραγδαίων κοινωνικών εξελίξεων, επιτρέποντας την άνθιση μιας εμπορικής τάξης που ευεργετήθηκε σημαντικά από την οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Θέατρα, οίκοι ανοχής και τεϊοποτεία συσπειρωμένα στις λεγόμενες “συνοικίες διασκέδασης” μετατράπηκαν σε χαρακτηριστικά σημεία συνάντησης των μελών αυτής της αναπτυσσόμενης τάξης, προωθώντας μια πλούσια ζωή που χαρακτηριζόταν από υλική και σαρκική ευχαρίστηση.
Ο χώρος των συνοικιών αυτών ήταν που “γέννησε” τα ukiyo-e ή αλλιώς “εικόνες του αιωρούμενου κόσμου”. Ως ένα κίνημα με πρωταρχικό σκοπό τη δημιουργία διαφημιστικών αφισών για δρώμενα και χώρους διασκέδασης της πόλης, τα ukiyo-e αποτέλεσαν την πρώτη μορφή μαζικής καλλιτεχνικής παραγωγής της Ιαπωνίας. Μέχρι τότε η εικαστική τέχνη, όπως αποτυπωνόταν στις μεγαλοπρεπείς φυσικές συνθέσεις της καλλιτεχνικής σχολής Κανό, θεωρούταν προνόμιο μιας ελίτ τάξης που απαρτιζόταν από άρχοντες και εύπορους σαμουράι.
Τεχνοτροπία και θεματικές των ukiyo-e
Υπό την επίβλεψη του hanmoto (παραγωγού), τα ukiyo-e προϋπέθεταν τη συνεργασία τουλάχιστον τριών καλλιτεχνών, του eshi (σκιτσογράφου), του horishi (χαράκτη) και του surishi (τυπογράφου). Κάνοντας χρήση της τεχνικής της ξυλογραφίας, το ukiyo-e μπορούσαν να παραχθούν σε πολλαπλά αντίτυπα σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Αρχικά, ο σκιτσογράφος δημιουργεί ένα ασπρόμαυρο σχέδιο σύμφωνα με τις οδηγίες που λαμβάνει από τον παραγωγό. Με βάση αυτό το ασπρόμαυρο σκίτσο, ο χαράκτης σχηματοποιούσε το εκτυπωτικό καλούπι, λαξεύοντας το ξύλο ώστε μόνο οι λεπτομέρειες του σχεδίου να είναι ανάγλυφες.
Στη συνέχεια και σε συνεργασία με τον σκιτσογράφο, ο χαράκτης δημιουργούσε επιπλέον σκαλιστές πλάκες ανάλογα με τα χρώματα που έπρεπε να αποτυπωθούν στο σχέδιο. Όταν οι πλάκες έφταναν στον τυπογράφο, εκείνος έτριβε το μελάνι στα ανάλογα σημεία του λαξευμένου ξύλου και πίεζε το χαρτί πάνω τους για να σχηματίσει την πολύχρωμη σύνθεση. Χρησιμοποιώντας ένα εργαλείο (kagi) που έμοιαζε με γωνιακό χάρακα, το χαρτί τοποθετούνταν πάντοτε στην ίδια θέση σε κάθε πλάκα ξύλο, βεβαιώνοντας ότι τα έργα θα ήταν πανομοιότυπα.
Σύμφωνα με τον Frederik Schodt, μελετητή του ιαπωνικού πολιτισμού, η συνεργατική δουλειά καθώς και η μαζική παραγωγή των ukiyo-e τα καθιστά προγονικό είδος των σύγχρονων ιαπωνικών κόμικς ή manga.
Αγαπημένες πρωταγωνιστικές μορφές των ukiyo-e προέρχονταν από τους τοπικούς χώρους ψυχαγωγίας και περιλάμβαναν δημοφιλείς ηθοποιούς του θεάτρου Kabuki και ελκυστικές εταίρες της εποχής. Στη συνέχεια, οι εικόνες φυσικών τοπίων έγιναν ιδιαίτερα αγαπητές στο κοινό οπότε και αυξήθηκε η ζήτησή τους. Όσο το είδος εξελισσόταν τόσο πιο πολύ επέκτεινε και τη θεματολογία του: από σκηνές της καθημερινής ζωής, τοπία, πολεμικές συγκρούσεις, ερωτικές συνευρέσεις, μέχρι σατιρικές γελοιογραφίες.
Επιφανείς εκπρόσωποι
Kitagawa Utamaro
Ο Kitagawa Utamaro (1753-1806) έγινε γνωστός για τις εκλεπτυσμένες αναπαραστάσεις θηλυκών μορφών, ιδιαίτερα δημοφιλών εταίρων. Τα έργα αυτής της θεματολογίας ονομάζονται και bijin-ga ή “εικόνες πανέμορφων γυναικών”. Η τεχνική του χαρακτηριζόταν από ιδιαίτερη λεπτομέρεια στα πρόσωπα, τα μαλλιά και τα πλούσια μοτίβα στα ρούχα των μοντέλων του. Οι εκφράσεις τους εμφανίζονται απαλές, προσδίδοντάς τους την κομψότητα που άρμοζε στα πρότυπα της γυναικείας ομορφιάς της εποχής.
Η επιρροή του στο κίνημα σχολιάζεται ως εξής από τη σχετική βιβλιογραφία: “Κανένας άλλος καλλιτέχνης ukiyo-e δεν έχει αποτυπώσει την ομορφιά της γυναίκας με τόσο βάθος όσο εκείνος”.
Hokusai
Ο Katsushika Hokusai (1760-1849) είναι ίσως ο γνωστότερος εκπρόσωπος του κινήματος. Ξεκίνησε να ασχολείται με χαρακτική στην ηλικία των 15 ετών, ενώ το 1778 μαθήτευσε δίπλα στον Katsukawa Shunsho. Το επόμενο έτος εξέδωσε τα πρώτα του ukiyo-e, μια σειρά από πορτραίτα ηθοποιών του θεάτρου Kabuki.
Κατά την πορεία της καριέρας του στράφηκε στην αποτύπωση φυσικών τοπίων και ιστορικών σκηνών και πειραματίστηκε με δυτικές τεχνοτροπίες για το χρώμα και τη σύνθεση, παράγοντας μοναδικά έργα σε σχέση με σύγχρονους του καλλιτέχνες. Η σειρά τοπίων του “36 Απόψεις του Βουνού Φούτζι” (1826-1833) ανέδειξαν την φαντασία, τη δημιουργικότητα και την ασύγκριτη καλλιτεχνική του ικανότητα, ανάγοντας τον σε μια από τις σημαντικότερες μορφές του χώρου.
Το έργο του “Το Μεγάλο Κύμα Έξω από την Καναγκάουα”, που ανήκει στην προαναφερόμενη σειρά, αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο έργο Ιαπωνικής τέχνης, διατηρώντας ακόμη ισχυρή παρουσία στον σύγχρονο πολιτισμό και την ποπ κουλτούρα.
Hiroshige
Γόνος μιας οικογένειας σαμουράι, ο Utagawa Hiroshige (1797-1858) ξεκίνησε σε νεαρή ηλικία την επαφή του με την εικαστική τέχνη. Αν και αρχικά εκπαιδεύτηκε στην τεχνοτροπία της σχολής Κανό, σύντομα στράφηκε στην αποκλειστική ενασχόληση με τα πιο ευέλικτα ukiyo-e.
Ωστόσο, το ταλέντο του έμελλε να παραμείνει στην αφάνεια μέχρι την έκδοση της σειράς του με τον τίτλο “Οι 53 σταθμοί του Τοκάιντο“ (1832-1833) στην οποία αποτύπωσε εικόνες από το ταξίδι του μέσω του δρόμου Τοκάιντο, ενός σημαντικού συγκοινωνιακού κόμβου που συνέδεε τις πόλεις Έντο και Κιότο. Καθώς το σογκουνάτο είχε χαλαρώσει τις μέχρι τότε ταξιδιωτικές απαγορεύσεις, η ταξιδιωτική ζωγραφική γνώρισε σημαντική άνθηση, μετατρέποντας τον Hiroshige σε έναν από τους διασημότερους καλλιτέχνες της εποχής του.
Η λυρική προσέγγιση του Hiroshige στην αναπαράσταση καθημερινών ιαπωνικών τοπίων επηρέασε με τη σειρά της Ευρωπαίους Ιμπρεσιονιστές και Μεταϊμπρεσιονιστές όπως ο Toulouse-Lautrec και ο Van Gogh που θαύμασαν τις τεχνικές προοπτικής και σύνθεσης των έργων του.
Πηγές:
Lane, R. (2023). Hiroshige. Ανακτήθηκε από: https://www.britannica.com/biography/Hiroshige (τελευταία πρόσβαση στις 19/07/2023).
Lane, R. (2023). Hokusai. Ανακτήθηκε από: https://www.britannica.com/biography/Hokusai (τελευταία πρόσβαση στις 18/07/2023).
Κωνσταντοπούλου, Ι. (2018). Ουκίγιο-ε: Η διαχρονικότητα ενός Εφήμερου Κόσμου. Ανακτήθηκε από: https://frapress.gr/2018/10/oykigio-e-i-diachronikotita-enos-efimeroy-kosmoy/ (τελευταία πρόσβαση στις 17/07/2023).
Mo, L. (2020). Ukiyo-e: Masters of woodblock prints in Japanese art. Ανακτήθηκε από: https://www.thecollector.com/ukiyo-e/ (τελευταία πρόσβαση στις 17/07/2023).
Schodt, F. L. (2011). Dreamland japan: Writings on modern Manga. Stone Bridge Press.
Wanczura, D. (2001). Utamaro Kitagawa – 1750-1806. Ανακτήθηκε από: https://www.artelino.com/articles/utamaro.asp (τελευταία πρόσβαση στις 19/07/2023).
