Ο Λουίτζι Πιραντέλλο, ήταν ένας από τους σημαντικότερους δραματουργούς του 20ου αιώνα. Υπήρξε ανανεωτής του θεάτρου και επηρέασε την εξέλιξη του σε παγκόσμια κλίμακα. Μέσα από τα έργα του, «ανέβασε» επί σκηνής σταθμούς της ζωής του ( όπως και ο Σαίξπηρ) και προέβαλε την κοσμοθεωρία των πολλαπλών προσωπικοτήτων.
Σημαντικοί σταθμοί της Ζωής του Πιραντέλλο
Ο Πιραντέλλο (1867 – 1934) γεννήθηκε στο Αγκριντζέντο της Σικελίας, στον αρχαίο Ακράγαντα. Ο ίδιος, σε μια συνέντευξη του στον Κώστα Ουράνη¹ είχε αναφερθεί με υπερηφάνεια στην ελληνική του καταγωγή. Οι γονείς του ήταν εύποροι αστοί με κτήματα και ορυχεία θειαφιού. Ο Πιραντέλλο, ως ανήσυχο πνεύμα και λάτρεις των γραμμάτων, δεν θέλησε να ασχοληθεί με τις επιχειρήσεις των γονιών του. Αυτό τον έφερνε συχνά σε αντιπαραθέσεις με τον πατέρα του. Με σπουδές στην φιλολογία και γλωσσολογία, στα πανεπιστήμια του Παλέρμου, της Ρώμης και της Βόννης, ξεκινάει την συγγραφική του πορεία. Αυτό το «ταξίδι» περιλαμβάνει διηγήματα, ποιήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα κ.α.
Η έγγαμη ζωή του Πιραντέλλο και η οικονομική κατάρρευση
Στα 26 του, παντρεύεται με συνοικέσιο την Αντονιέτα Πορτουλάνο, κόρη του συνεταίρου του πατέρα του. Η οικονομική του ευμάρεια όμως δε θα διαρκέσει πολύ. Το 1903, έρχεται η καταστροφή των ορυχείων και από αυτό το γεγονός ξεκινάει ένα ντόμινο καταστάσεων που καθόρισαν την μετέπειτα εξέλιξη της ζωής του. Ο Πιραντέλλο γράφει για να βιοπορίζεται. Η γυναίκα του, παθαίνει σοκ και μένει παράλυτη, ενώ αργότερα η σχιζοφρένεια από την οποία πάσχει, την οδηγεί σε εκρήξεις παράφορης ζήλιας. Ο ίδιος, την φροντίζει για 16 χρόνια μέχρι που η κατάσταση της επιδεινώνεται και μεταφέρεται σε θεραπευτήριο.
Το θέατρο του Πιραντέλλο στην περίοδο του Μεσοπολέμου
Το θέατρο του Πιραντέλλο δημιούργησε προσδοκίες και δεν ήταν τυχαία η επιτυχία που είχαν τα έργα του, κυρίως στα χρόνια του μεσοπολέμου. Ο Σικελός έσπασε μια συμβατική θεατρική μορφή και προσέφερε την καθαρά διανοητική σκέψη που είχε ανάγκη η ταραγμένη ψυχή του ανθρώπου. Ήταν μια εποχή όπου οι αξίες είχαν μετατοπιστεί, οι αλληγορίες και τα σύμβολα είχαν κουράσει και το θέατρο δεν μπορούσε να εκπληρώσει τις επιθυμίες τους και την πολλαπλότητα της ψυχής. Ο Πιραντέλλο, διέσπασε την προσωπικότητα και ανέδειξε τις αντιφάσεις της, ξεγύμνωσε τις μάσκες, παρουσίασε της διαφορετικές όψεις της αλήθειας και την αντίθεση μεταξύ πραγματικού και φαινομενικού.
Η θεωρία της σχετικότητας και των πολλαπλών προσωπικοτήτων στα έργα του Πιραντέλλο
Κυρίαρχος πυρήνας της κοσμοθεωρίας του Σικελού δραματουργού είναι η αντίθεση ανάμεσα στο «είναι» και στο «φαίνεσθαι», στην σκηνική ψευδαίσθηση και την ψευδαίσθηση της ζωής. Ως σχετικιστής, αναζητά διαρκώς την ουσία των πραγμάτων. Θεωρεί πως δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια αφού η ζωή είναι ευμετάβλητη και ασταθής². Κατά τον Πιραντέλλο, η «πραγματικότητα» είναι υποκειμενική, επομένως δεν μπορεί να είναι μόνο μια. Επίσης, η ζωή είναι το ίδιο «ψεύτικη» με το θέατρο, εξαιτίας του ότι και στα δύο υποδυόμαστε ρόλους και φοράμε προσωπεία, ανάλογα με τις συγκυρίες και αυτούς που έχουμε απέναντί μας.
Αυτή η αντίληψη για την υποκειμενικότητα της αλήθειας, δεν ανακαλύφθηκε από τον Πιραντέλλο. Οι πρώτοι ήταν οι αρχαίοι Έλληνες σοφιστές, φτάνοντας μέχρι και τον Αϊνστάιν, οι οποίοι κατέρριψαν την πίστη στην μοναδική αλήθεια αποδεικνύοντας ότι αυτή μεταβάλλεται. Ο Πιραντέλλο, επηρεάστηκε επίσης και από την ανάπτυξη του theatro grotesco , ενός ρεύματος στην δραματουργία που χρησιμοποιεί την υπερβολή και την παραμόρφωση στην παρουσίαση προσώπων και καταστάσεων.
«Γυμνές μάσκες»
Ο Πιραντέλλο τιτλοφόρησε ως « Γυμνές μάσκες» όλο του το θεατρικό έργο. «Γυμνές», γιατί μέσα στα έργα του προσπαθεί να αποσπάσει τα προσωπεία από τους ήρωές του ( προσωπεία που φόρεσαν οι ίδιοι ή που τους επέβαλλε η κοινωνία) και να τους φέρει αντιμέτωπους με τον ηθικό καθρέφτη³. Σύμφωνα με τον Πιραντέλλο, ο καθένας μας γνωρίζει μόνο ένα μέρος από την πραγματικότητα του εαυτού του. Φορούμε την μάσκα που επιλέγουμε εμείς για τον εαυτό μας αλλά και αυτή που επιλέγει η κοινωνία για εμάς. Εκτός όμως από αυτές τις δύο μάσκες ( που είναι πολλές περισσότερες) , υπάρχει και μια τρίτη. Είναι η εσωτερική μας μάσκα που νομίζουμε ότι αντιπροσωπεύει το ΕΓΩ μας. Όμως αυτό το «εγώ» είναι επίσης ένα ψέμα, αφού, στην ουσία, δεν μπορούμε να είμαστε ο εαυτός μας.
Στα πιο χαρακτηριστικά του έργα « έτσι είναι αν έτσι νομίζετε», «να ντύσουμε τους γυμνούς», «Ερρίκος Δ’», «Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα», καταγράφεται αυτή η σύγκρουση ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα, στο «είναι» και το «φαίνεσθαι», στο πρόσωπο και το προσωπείο.
Φανταστική πραγματικότητα
Ολόκληρο, σχεδόν, το έργο του Πιραντέλλο είναι μια κεκαλυμμένη αυτοβιογραφία. Καταστάσεις και περίοδοι της ζωής του δραματοποιούνται επί σκηνής μέσα από τα πρόσωπα των δραμάτων του. Πρόσωπα που δεν είναι στατικά και αμετάβλητα.
«Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα»
Το «έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα» είναι ένα από τα πιο γνωστά έργα του Πιραντέλλο, στο οποίο η ζωή συγχέεται με την τέχνη και η φαντασία με την πραγματικότητα. Από την διήγηση του ίδιου του συγγραφέα, έγινε γνωστό το πώς «γεννήθηκε» αυτό το έργο4. Στην ιστορία εμφανίζονται έξι πρόσωπα σε έναν θίασο, την ώρα που ο θίασος κάνει πρόβες για ένα άλλο έργο. Απαιτούν να «παρασταθούν», να ακουστεί το δράμα τους. Είναι ένα μετά-θεατρικό έργο , στο οποίο η πραγματικότητα συγχέεται με την φαντασία. Οι θεατές παρακολουθούν μια παράσταση και ταυτόχρονα οι ηθοποιοί είναι θεατές μιας δεύτερης παράστασης εγκιβωτισμένης στην αρχική. Ο ορισμός του «θεάτρου εν θεάτρω». Τα «πρόσωπα» γίνονται όντα περισσότερο πραγματικά από αυτούς που τα παρακολουθούν και η αλήθεια τους είναι πιο ισχυρή από την αλήθεια των εν ζωή ανθρώπων.
«από αυτοσχεδιάζουμε»
Ένα ακόμη έργο που εντάσσεται στο ίδιο «φιλοσοφικό» πλαίσιο είναι το «απόψε αυτοσχεδιάζουμε». Στο έργο αυτό, ένας θίασος βρίσκεται σε πρόβες για μια παράσταση, όπου ο παράξενος σκηνοθέτης προσπαθεί να τους υποτάξει στις δικές του αντιλήψεις. Οι ηθοποιοί ενοχλούνται από αυτό και διώχνουν τον σκηνοθέτη. Όμως έχουν «μπει» τόσο πολύ μέσα στους ρόλους τους που γίνονται οι ήρωες του εγκιβωτισμένου έργου. Έχουμε και εδώ «θέατρο εν θεάτρω». Μια παράσταση, δηλαδή, μέσα σε μια άλλη, μια σύμπλεξη της ζωής και της τέχνης. Τα φανταστικά πρόσωπα είναι το ίδιο ρευστά με τα πραγματικά. Έχουν διαφορετικό σχήμα για τον συγγραφέα, διαφορετικό για τον σκηνοθέτη και διαφορετικό για τους ηθοποιούς.
«Ερρίκος Δ’»
Η πιραντελλική θεωρία για την ισορροπία μεταξύ αλήθειας και ψέματος, λογικής και τρέλας, φαντασίας – πραγματικότητας, είναι εμφανής και στον «Ερρίκο Δ’». Ένας ήρωας που διακατέχεται από τρέλα αλλά όταν συνέρχεται, οι συγκυρίες τον οδηγούν να εξακολουθεί να παριστάνει τον τρελό. Ο ήρωας φοράει την μάσκα που ο ίδιος επέλεξε έχοντας επίγνωση της «πλαστοπροσωπίας» του. Μέσα από αυτό το έργο, ο Πιραντέλλο δηλώνει την ανυπαρξία προσωπικότητας και ορίων μεταξύ πραγματικού και φανταστικού. Το θέμα της «τρέλας» επανέρχεται στα έργα του, μέσα από μια αυτοβιογραφική φόρμα. Ας μη ξεχνάμε, ότι ζούσε με μια γυναίκα σχιζοφρενή, όπου για εκείνην η αλήθεια και η φαντασία ήταν έννοιες ρευστές, σχετικές. Τίποτα δεν είναι λογικό και τίποτα δεν είναι παράλογο, αλλά αυτές οι έννοιες είναι υποκειμενικές, ανάλογα με το πρόσωπο που τις κρίνει.
Ο διττός χαρακτήρας του χιούμορ στον Πιραντέλλο
Στον κόσμο του Πιραντέλλο, όλα είναι μια αυταπάτη. Ένα γκροτέσκο κατασκεύασμα. Ο συγγραφέας, με μεγάλη δεξιότητα καταφέρνει να “αγγίξει” τόσο βαθιά φιλοσοφικά – υπαρξιακά ζητήματα μέσα από το χιούμορ. Τα σοβαρά θέματα με τα οποία καταπιάστηκε, είχαν δημιουργήσει μια παρεξήγηση σε σκηνοθέτες και ηθοποιούς, οι οποίοι τα είδαν ως σκοτεινά δράματα. Όμως, τα έργα χαρακτηρίζονται ως τραγικοκωμικά, αφού όσο εντείνεται η δραματική του πλευρά, τόσο οξύνεται η ιλαρότητα τους. Ας μη ξεχνάμε, ότι ήταν εκπρόσωπος του «Theatro grotesco». Στο δοκίμιο του με τίτλο «Το χιούμορ» ( L’umorismo, 1908) δίνει έμφαση στις αντιθέσεις, τονίζοντας ότι το χιούμορ περιέχει το τραγικό και το κωμικό μαζί. Πρόκειται, δηλαδή, για μια σύγκλιση δύο ακραίων στοιχείων, το γέλιο και το κλάμα.
Στον Πιραντέλλο υψώνεται μπροστά μας η απογύμνωση του ψυχικού κόσμου. Η γοητεία της αβεβαιότητας και η μη οριοθέτηση πραγματικού – φανταστικού. Όλα είναι αλλά ταυτόχρονα δεν είναι, έτσι όπως φαίνονται. Όλη η “φιλοσοφία” του περικλείεται σε μια φράση που είναι και τίτλος έργο του… « Έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε»
______________________________________________________________________
¹ ”Την Ελλάδα την φέρνω μέσα μου. Αυτής το πνεύμα φωτίζει την σκέψη μου και παρηγορεί την ψυχή μου. Μπορώ μάλιστα να σας πω ότι, χωρίς να έχω πάει, την ξέρω. Είμαι από την Σικελία, δηλαδή την Μεγάλη Ελλάδα. Το οικογενειακό μου όνομα είναι Πυράγγελος. Το Πιραντέλλο δεν είναι παρά η φωνητική παραφθορά του, Πιραντζέλλο, Πιραντέλλο…”. Συνέντευξη στον Κώστα Ουράνη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Νέα Εστία την 1.12.1934
² Luigi Pirandello,Saggi, Poesie, Scritti varii , Verona: Mondadori, 1965,σ. 154-155
³ Πλωρίτης, Μάριος « Πρόσωπα του νεότερου δράματος», εκδ ΓΑΛΑΞΙΑΣ, σ. 69, Αθήνα, 1978
4 «Κάποια μέρα παρουσιάστηκε στη φαντασία μου μια ολόκληρη οικογένεια. Ένας Άντρας, κάπου 50 χρονών, με μαύρη ζακέτα κι ανοιχτόχρωμες γκέτες, με σκυθρωπό ύφος και μάτια παράξενα απ’ την ταπείνωση·. Μια γυναίκα με το πέπλο της χήρας, που κρατούσε απ’ το ’να χέρι ένα κοριτσάκι τεσσάρων χρόνων κι απ’ τ’ άλλο ένα δεκάχρονο Αγόρι·. Μια κοπέλα, τολμηρή κι αναιδής, ντυμένη κι αυτή με μαύρα, αλλά με ύποπτη και προκλητική πολυτέλεια. Αναριγούσε ολόκληρη από σαρκαστική περιφρόνηση για τον ταπεινωμένο γέρο και για κάποιον νέο που έμενε σιωπηλός απόμερα. Και, πότε ο ένας, πότε ο άλλος, μα συχνά κόβοντας ο ένας τον άλλον, άρχισαν να μου διηγούνται τις λυπηρές υποθέσεις τους. Να μου φωνάζουν ο καθένας το δίκιο του, να μου πετάνε καταπρόσωπο τα ταραγμένα πάθη τους.
Έτσι βρέθηκα, χωρίς να το θέλω, μπροστά σ’ εκείνα τα έξι πρόσωπα, που περίμεναν από μένα να τα μπάσω στον κόσμο της Τέχνης. Συνθέτοντας απ’ τις μορφές τους, απ’ τα πάθη τους, απ’ τις περιπτώσεις τους ένα ρομάντζο, ένα δράμα ή έστω μια νουβέλα. Είχαν γεννηθεί ζωντανά κι ήθελαν να ζήσουν: “Είμαστε το Δράμα κι ανυπομονούμε να το παίξουμε”. Προσπάθησα να διώξω αυτούς τους ανεπιθύμητους επισκέπτες, μη θέλοντας να λυπήσω τους αναγνώστες του με τα θλιβερά παθήματά τους. Δημιουργήματα της φαντασίας μου, τα έξι αυτά πρόσωπα ζούσαν τώρα πια μια δική τους ζωή, μια ζωή που δεν μπορούσα πια να τους την αρνηθώ.»
βιβλιογραφία
Μάρτιν Έσσλιν, Πέρα απ’ το παράλογο, Δωδώνη, Αθήνα 1989
Μάριος Πλωρίτης, Πρόσωπα του νεώτερου δράματος, Ερμείας, Αθήνα 1965, σ. 65-79.
Χαρά Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου, «θέματα και πρόσωπα του σύγχρονου δράματος» , εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 1998
Αιμίλιος Χουρμούζιος, Ερωτήματα προς την σφίγγα: Από τον Γκαίτε στον Πιραντέλλο και στον Ντύρρενματτ, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1986
Luigi Pirandello,Saggi, Poesie, Scritti varii , Verona: Mondadori, 1965
Χαρά Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου, “Το μυστήριο του προσώπου στο θέατρο του Luigi Pirandello” στο Πτυχές του ευρωπαϊκού δράματος, Επτάλοφος, Αθήνα 2003, σ. 65-90
