Ο Νέλσον Μαντέλα, απεβίωσε στις 5 Δεκεμβρίου του 2013. Αν ζούσε ακόμα πέντε ημέρες, η ημερομηνία του θανάτου του, θα συνέπιπτε με την επέτειο για την Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Κάτι τέτοιο, θα αποτελούσε μια ενδιαφέρουσα σύμπτωση. Η προσωπικότητα του Νοτιοαφρικανού ηγέτη, υπήρξε άρρηκτα συνυφασμένη με την προάσπιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και τον αδιάλειπτο αγώνα για την κατοχύρωση τους.
Η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου
Σήμερα είναι η Παγκόσμια Ημέρα για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Η επέτειος καθιερώθηκε στις 10 Δεκεμβρίου του 1948, όταν η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υπέγραψε την πανηγυρική Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Στην επονομαζόμενη και Χάρτα του ΟΗΕ, αποτυπώνονται σε 30 άρθρα το όραμα και οι ελπίδες της παγκόσμιας κοινότητας, για την εξάλειψη κάθε μορφής διάκρισης και την προάσπιση όλων των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Των Ατομικών, Κοινωνικών και Πολιτικών. Την προαγωγή της Ισότητας, της Ελευθερίας και της Ισονομίας. Αναντίλεκτα, πρόκειται για το πιο πλήρες και οικουμενικό κείμενο για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Στο σημερινό άρθρο, επιχειρούμε εν είδει μικρού αφιερώματος, να αναδείξουμε τη διαχρονικότητα και την οικουμενικότητα της μάχης για τα δικαιώματα του ανθρώπου, εμφορούμενοι από τη ζωή και τη δράση του Νέλσον Μαντέλα. Αναφερόμαστε σε «διαχρονική μάχη», καθώς οι διακηρύξεις μπορεί να είναι αμπαλαρισμένες με βαρύγδουπες φράσεις και λέξεις, όμως η σκληρή πραγματικότητα εμφανίζεται σε πολλές περιπτώσεις, αναντίστοιχη με αυτές. Ακόμη και στις πιο εξελιγμένες Δημοκρατίες. Έτσι, ενώ αυτές διατυμπανίζουν για «απαράγραπτα», θεμελιώδη και «αναπαλλοτρίωτα» δικαιώματα, αυτά συχνά καταστρατηγούνται και «απαλλοτριώνονται» από την εκάστοτε μορφή εξουσίας. Πολλών δε ειδών διακρίσεις, εξακολουθούν να υφίστανται. Ο Μαντέλα, αποτελεί μία εμβληματική φυσιογνωμία του 20ου αιώνα και σύμβολο του αγώνα για τα θεμελιώδη δικαιώματα. Το σημερινό άρθρο, είναι ο ελάχιστος φόρος τιμής που μπορούμε να αποτίσουμε σε έναν σπουδαίο άνδρα.
Η ζωή και η δράση του Νέλσον Μαντέλα
Ο Μαντέλα γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1918 σε ένα μικρό χωριό της Νότιας Αφρικής. Το όνομα Νέλσον, του το έδωσε η δασκάλα του στο σχολείο. Όπως είχε πει ο ίδιος: «λόγω της βρετανικής προκατάληψης που χαρακτήριζε την παιδεία, στον κάθε μαθητή δινόταν ένα αγγλικό όνομα». Η αγαπημένη φράση του μαθητή Νέλσον, που αποτέλεσε και τη στάση ζωής του, έγινε το «hamba kahle», δηλαδή «να προχωράς αργά» αλλά και με σταθερά βήματα. Ο πατέρας του, τον αποκαλούσε «Ρολιλάλα», που είναι «αυτός που τραβά το κλαδί ενός δέντρου». Στην τοπική όμως διάλεκτο σήμαινε «ταραχοποιός», κάτι που προοιώνιζε όμως και το ίδιο του το μέλλον. Στο ίδιο μήκος κύματος, οι βιογράφοι του, του απέδωσαν τον χαρακτηρισμό ο «αιώνιος αντάρτης». Η επαναστατική του φύση είχε διαφανεί από νωρίς, όταν τον απέβαλαν από το Πανεπιστήμιο, λόγω της συμμετοχής του σε μια γενική διαμαρτυρία για τις πολιτικές του ιδρύματος. Ήταν το πανεπιστημιακό ίδρυμα Fort Hare, το μόνο αποκλειστικά για μαύρους, στο οποίο είχε πάει να σπουδάσει το 1939. Για όσο διάστημα όμως φοίτησε, ήρθε σε επαφή με το βρετανικό δίκαιο και γενικότερα τις δυτικού τύπου δημοκρατίες, γεγονός που τον επηρέασε βαθύτατα. Το 1940, έκανε τη δεύτερη, αυτήν τη φορά «προσωπική του επανάσταση», όταν ο κηδεμόνας του (ο πατέρας του είχε πεθάνει, όταν ήταν 9 χρονών) σκόπευε να τον παντρέψει, ενάντια στη θέληση του. Έτσι, καταφεύγει στο Γιοχάνεσμπουργκ και κάνει διάφορες δουλειές για να επιβιώσει. Από φύλακας σε χρυσωρυχείο, μέχρι κλητήρας. Θα έρθει σε επαφή με το κομμουνιστικό κίνημα και θα τον εντυπωσιάσει το γεγονός πως λευκοί και μαύροι συμμετέχουν ισότιμα. Όμως δεν θα ενταχθεί σε αυτό για δύο λόγους. Διότι απορρίπτει τον αθεϊσμό και δίνει περισσότερο έμφαση στις φυλετικές διακρίσεις παρά στην ταξική πάλη.
Ο Μαντέλα, αναζητώντας την ταυτότητα του, αποφασίζει να περατώσει την εκπαίδευση του και προχωράει σε νομικές σπουδές. Παράλληλα, έχει κατασταλάξει ότι σκοπός της ζωής του θα είναι η κινητοποίηση των Αφρικανών ενάντια στην υποδούλωση τους και η καταπολέμηση των φυλετικών διακρίσεων. Εναντιώνεται και ασκεί κριτική στην ηγεσία του Εθνικού Αφρικανικού Κογκρέσου, ενώ αποφασίζει να ιδρύσει τη δική του ριζοσπαστική νεολαία το 1944. Το 1948 διεξάγονται εκλογές, στις οποίες δικαίωμα ψήφου έχουν μόνο λευκοί πολίτες. Τις κερδίζει το Εθνικό Κόμμα, αποτελούμενο ως επί το πλείστον από εθνικιστές Αφρικάνερ (Αφρικάνερς αποκαλούνταν οι λευκοί Νοτιοαφρικανοί). Στο άμεσο πρόγραμμα του κόμματος, είναι το «απαρτχάιντ», ο φυλετικός διαχωρισμός. Έτσι γίνεται πλέον επίσημη πολιτική ένα προϋπάρχον σύστημα διακρίσεων και φυλετικής κατηγοριοποίησης. Το τελικό σχέδιο προέβλεπε τη «γκετοποίηση» των μαύρων, που ήταν το 80% του πληθυσμού της χώρας σε μία έκταση που θα κάλυπτε το 13% της εδαφικής επικράτειας της Νότιας Αφρικής. Με την εφαρμογή του απαρτχάιντ, στην ουσία νομιμοποιείται ο ρατσισμός και τα βασικά δικαιώματα των μαύρων περιστέλλονται σε πολύ μεγάλο βαθμό.
Το 1950 ο Νέλσον Μαντέλα εκλέγεται πρόεδρος της νεολαίας του Εθνικού Αφρικανικού Κογκρέσου και υιοθετείται ως μέσο πολιτικής διαμαρτυρίας, η μη βία και άλλες ειρηνικές μέθοδοι. Αρχικά, θεωρούσε πως η μαύρη κοινότητα έπρεπε να κινηθεί μόνη της, στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων της. Αναλαμβάνοντας όμως σταδιακά ηγετικό ρόλο, κάνει μία μεταστροφή και ένα άνοιγμα προς όλες τις ομάδες, που υπόκεινται οποιαδήποτε μορφή διάκρισης και όχι μόνο φυλετική. Το 1955 θα διατυπώσει το μανιφέστο του, που έμεινε γνωστό ως «Χάρτης της Ελευθερίας». Με την πάροδο των ετών όμως και παρά το γεγονός ότι είχε εμπνευστεί από τη μη βία του Μαχάτμα Γκάντι, ο Μαντέλα διαπίστωσε πως τα ειρηνικά μέσα ήταν αναποτελεσματικά. Ο μόνος δρόμος που έμενε, ήταν η υιοθέτηση πιο δυναμικών μορφών αγώνα. Για την ακρίβεια, η στροφή στην ένοπλη πάλη. Η θρυαλλίδα που άναψε το φιτίλι, ήταν όταν σε ειρηνική διαμαρτυρία στην πόλη Sharpeville το 1960, η αστυνομία σκότωσε 69 άτομα. Ο Μαντέλα θα μπει στο στόχαστρο, τελικά θα συλληφθεί το 1963 και θα καταδικαστεί έναν χρόνο αργότερα. Οι κατηγορίες ήταν η προδοσία, το σαμποτάζ και η συνωμοσία. Η ετυμηγορία ήταν η ισόβια κάθειρξη. Για 26 ολόκληρα χρόνια ο Μαντέλα θα στερηθεί πλήρως την ελευθερία του. Θα περάσει από δύο σκληρές φυλακές, ενώ από το 1988 θα τεθεί σε κατ’ οίκον περιορισμό. Θα πρέπει να περιμένει ως το Φεβρουάριο του 1990, όταν και θα διαταχθεί η απελευθέρωση του.
Μια ολόκληρη ζωή αφοσιωμένη στον αγώνα για την ελευθερία, εν τέλει θα δικαιωθεί. Η πολιτική φυλετικών διακρίσεων στην Νότια Αφρική θα τερματιστεί, θα του απονεμηθεί το Νόμπελ Ειρήνης το 1993 και το 1994 θα ορκιστεί σε ηλικία 76 ετών, ο πρώτος μαύρος πρόεδρος της Νότιας Αφρικής. Κατά την διάρκεια της θητείας του, η Νότια Αφρική «έγινε ένα πολύχρωμο έθνος, με ειρήνη εσωτερικά και εξωτερικά». Το 1996 η χώρα απέκτησε νέο, δημοκρατικό Σύνταγμα, ενώ μία μνημειώδης κίνηση προς την κατεύθυνση της συμφιλίωσης, είχε λάβει χώρα ένα χρόνο πριν. Το 1995 διεξαγόταν στη χώρα το παγκόσμιο πρωτάθλημα ράγκμπι. Η ομάδα επανδρωνόταν παραδοσιακά από λευκούς αθλητές. Τότε, με πρωτοβουλία του Μαντέλα, δημιουργήθηκε ένα φυλετικό μείγμα, θέτοντας τέρμα στους διαχωρισμούς και αποκλεισμούς του παρελθόντος. Στον προεδρικό θώκο παρέμεινε μέχρι το 1999, όταν και αποφάσισε να αποχωρήσει σε ηλικία 81 ετών. Εξάλλου, είχε εκπληρώσει τον σκοπό της ζωής του. Το μόνο που ήθελε πλέον, ήταν σύμφωνα με τα λεγόμενα του: «να επιστρέψω στο χωριό μου και να μπορώ να περπατώ στα λιβάδια, στους λόφους και στα ποτάμια όπου μεγάλωσα».
Ένα απόσπασμα από την απολογία του, όταν δικαζόταν, αποτελεί τον καλύτερο επίλογο: «Αφιέρωσα τη ζωή μου στον αγώνα του λαού της Αφρικής. Έχω πολεμήσει εναντίον της λευκής κυριαρχίας και έχω πολεμήσει εναντίον της μαύρης κυριαρχίας. Αγαπώ την ιδέα μιας ελεύθερης και δημοκρατικής κοινωνίας στην οποία όλοι θα ζουν αρμονικά μαζί και θα έχουν ίσες ευκαιρίες. Είναι ένα ιδανικό που ελπίζω να ζήσω και να επιτύχω. Αλλά, αν χρειαστεί, τότε είναι και ένα ιδανικό για το οποίο είμαι έτοιμος να πεθάνω».
