29 Μαρτίου 2019. Η κινηματογραφική κοινότητα χάνει μία ξεχωριστά μοναδική φυσιογνωμία που χάρισε πλούσιο υλικό στην παγκόσμια κληρονομιά και έθεσε τις βάσεις του γαλλικού κινήματος του nouvelle vague στο σινεμά. Agnès Varda, η «γιαγιά» ή «μητέρα» του νέου κύματος, το οποίο οι περισσότεροι ταυτίζουμε αυστηρά με τους σκηνοθέτες του περιοδικού Cahiers du cinéma (Truffaut, Godard κλπ). Ποια είναι, λοιπόν, η γυναικεία αυτή φιγούρα που ενέπνευσε μία πρωτοποριακή αλλαγή στον κινηματογραφικό χώρο;
Από την still φωτογραφία στα motion-pictures
H Varda γεννήθηκε στις 30 Μαΐου του 1928 στις Βρυξέλλες, από Γαλλίδα μητέρα και Έλληνα Μικρασιάτη πατέρα, οι οποίοι της έδωσαν το όνομα Arlette. Με το που έκλεισε τα 18, η Varda έσπευσε να το αλλάξει σε Agnès. Οι πρώτες της σπουδές ήταν στη Σορβόννη, στον τομέα της λογοτεχνίας και της ψυχολογίας. Το πανεπιστήμιο, όμως, όπως και ο ευρύτερος αέρας του Παρισίου δεν την ενέπνεαν καθόλου. Επιχείρησε να συνεχίσει τις σπουδές της στην ιστορία της τέχνης στο Λούβρο. Σύντομα, βέβαια, άλλαξε πορεία και στράφηκε από τη θεωρία στη δημιουργία. Γράφτηκε στη σχολή Vaugirard και ξεκίνησε μαθήματα φωτογραφίας, τα οποία εξελίχθηκαν σε πρόσκαιρη καριέρα. Αρχικά με γαμήλιες και οικογενειακές φωτογραφίες και στη συνέχεια ως επίσημη φωτογράφος του Γαλλικού Εθνικού Θεάτρου (Théâtre National Populaire) για μία δεκαετία (1951-1961), η Varda εξασφάλιζε τα προς το ζην, χωρίς, ωστόσο, να νιώθει πως χρησιμοποιεί το φακό της ουσιωδώς, σαν πηγή έκφρασης.
Αναζητώντας αυτή τη διέξοδο δημιουργικότητας στράφηκε προς το σινεμά, με το οποίο δεν είχε σχεδόν καμία επαφή. Χαρακτηριστικά ανέφερε πως μέχρι τα 25 της χρόνια είχε δει συνολικά περίπου είκοσι ταινίες! Η φωτογραφία, φυσικά, τη βοήθησε να ενταχθεί στον κινηματογραφικό χώρο και να μεταβεί από το στατικό στα motion-pictures.
Όσο ζούσε στο Παρίσι, γνώρισε και παντρεύτηκε (1962) τον Γάλλο σκηνοθέτη Jacques Demy, με τον οποίο έμεινε μέχρι το θάνατό του (1990) και απέκτησε δύο παιδιά. Αξιοσημείωτο είναι ότι το 1971 η Varda υπέγραψε το «Μανιφέστο των 343», ομολογώντας πως είχε κάνει στη ζωή της έκτρωση, μολονότι ήταν παράνομη στη Γαλλία, και αιτούμενη τη νομιμοποίησή της!
Η αριστερά όχθη του νέου κύματος
Οι σκηνοθέτες του περιοδικού Cahiers du cinéma έφεραν ηχηρά την επανάσταση στο σινεμά και ταυτίστηκαν στα μάτια του κόσμου με το κίνημα του nouvelle vague. Υπήρχε, ωστόσο, μία ομάδα σκηνοθετών, μεγαλύτερων ηλικιακά, που απέφευγαν την μανιώδη παραγωγή ταινιών και αντιμετώπιζαν το σινεμά σαν τέχνη, όχι σαν εργαλείο, ταυτίζοντάς το – παρά τα περιορισμένα όρια του – με τον κόσμο της λογοτεχνίας (βλέπε τον Alain Resnais). Φυσικά, ο πειραματισμός, οι νεορομαντικές επιρροές, το αριστερό πολιτικό φρόνημα και το ύφος ντοκιμαντέρ δεν έλειπαν από τα έργα τους. Στην ομάδα αυτή, γνωστή και ως Rive Gauche (αριστερή όχθη), ανήκε και η Varda που είχε ξεκινήσει την κινηματογραφική της πορεία πριν από την επίσημη έναρξη του κινήματος.
Το πρώτο της σενάριο – αυθόρμητο, ενστικτώδες, γυναικείο – γράφτηκε στις αρχές της δεκαετίας του 50. Η Varda αντιμετώπισε το κείμενο, όπως ακριβώς ένας συγγραφέας αντιμετωπίζει το μυθιστόρημά του. Σύντομα, βέβαια, αναγκάστηκε να προβεί σε αλλαγές δεδομένων των στενών δυνατοτήτων που παρείχε το σινεμά της εποχής. Η ταινία πήρε τον τίτλο «La pointe courte» και προβλήθηκε το 1954. Η Varda προσπάθησε να προσεγγίσει τον πιο έμπειρο Resnais, ο οποίος, όμως, αρνήθηκε κατηγορηματικά να τη βοηθήσει, επειδή το έργο ακολουθούσε πιστά το ύφος του και θα μπορούσε να θεωρηθεί και δικό του. Οι υπόλοιποι σκηνοθέτες της κοσμοθεωρίας του nouvelle vague αναγνώρισαν την επιτυχία του έργου. Ο Truffaut το χαρακτήρισε ευφυές και ειλικρινές, ενώ θεωρήθηκε ανεπίσημα το πρώτο (χρονικά) έργο του κινήματος! Η Varda, ωστόσο, κλονίστηκε οικονομικά από την συγκεκριμένη παραγωγή, γι’ αυτό και περιορίστηκε για τα επόμενα επτά χρόνια σε δημιουργίες μικρού μήκους.
Τη δεκαετία του ’70, καταφέρνει να ιδρύσει δική της εταιρία παραγωγής (Cine-Tamaris), ώστε να έχει τον πλήρη έλεγχο και την αποκλειστική επιμέλεια των ταινιών της. Ακολούθησαν σπουδαίες κινηματογραφικές δημιουργίες, αρκετές εκ των οποίων έχουν το χαρακτήρα του ντοκιμαντέρ («Vagabond», 1985, «Jacquot de Nantes», 1991, «Faces Places», 2017).
Η Κλεό από τις 5 έως τις 7
Με τίτλο που θυμίζει ραντεβού και με ύφος που θυμίζει ντοκιμαντέρ, η Varda με το δεύτερο έργο της (Cléo de 5 à 7, 1961), με ένα μοναδικά μοντέρνο κινηματογραφικό ποίημα, αφήνει την υπογραφή της στο βιβλίο του γαλλικού νέου κύματος και καταξιώνεται διεθνώς. Πρωταγωνιστεί η Κλεό (Corinne Marchande), μία διάσημη ποπ τραγουδίστρια του Παρισιού που έφτασε στην κορυφή χάρη στη σαγηνευτική της εμφάνιση. Ο θεατής παρακολουθεί τη ζωή της στη διάρκεια ενός απογεύματος, από τις 5 έως τις 7, όσο περιπλανιέται στις παριζιάνικες γειτονιές περιμένοντας τα αποτελέσματα της βιοψίας της, τρέμοντας πως έχει καρκίνο. Συναντά φίλους, γνωστούς και αγνώστους. Βυθίζεται στην μοναξιά και την απελπισία. Μόνο ένας άγνωστος νεαρός που τη συναντά στο πάρκο και τη συνοδεύει μέχρι το γιατρό της, καταφέρνει να τη συγκινήσει και να της μιλήσει ειλικρινά. Ο θεατής παρακολουθεί σε δεύτερο επίπεδο τη μετάβαση και την εσωτερική αλλαγή της Κλεό, από ένα «κοριτσάκι» που το χαζεύουν λόγω της γοητείας του, σε μία γυναίκα που περπατά, βιώνει την απόγνωση του θανάτου, ερωτεύεται με μιά ματιά και χαζεύει πλέον η ίδια: τους ανθρώπους, την πόλη, τις καταστάσεις… Το έργο είναι γεμάτο δίπολα: ο έρωτας σε αντιδιαστολή προς τον επικείμενο θάνατο, το πραγματικό σε αντίθεση προς το φανταστικό, το φως σε πόλεμο με το σκοτάδι. Γεμάτος αντιθέσεις είναι και ο χαρακτήρας της Κλεό, που αντιλαμβάνεται τα γεγονότα σαν άσπρο και μαύρο, δίχως ενδιάμεσες βαθμίδες. Τα πράγματα είναι είτε αποκλειστικά κωμικά είτε αποκλειστικά τραγικά, όπως μας δείχνουν και ο Godard με την Karina που εμφανίζονται σε μία σύντομη ταινία μέσα στην ταινία της Varda. Το δίωρο της νεαρής Κλεό τελειώνει λίγο νωρίτερα και η Varda βρίσκει έτσι την ευκαιρία να «κλέψει» ένα μισάωρο από τον πραγματικό χρόνο, ξεγελώντας τον θεατή με ένα εύστοχο παιχνίδι με το χρόνο. Η πρωτοποριακή γυναικεία οπτική που χαρίζει το βλέμμα της Κλεό στην μεγάλη οθόνη και η μοναδική κάμερα της Varda συνοψίζουν τον επαναστατικό μοντερνισμό του νέου κύματος!
Varda και φεμινισμός
H Varda είχε χαρακτηριστεί ως φεμινίστρια, τίτλο που η ίδια αρνήθηκε να αποδεχτεί. Δεν θεωρούσε τον εαυτό της θεωρητικό του φεμινισμού. Ίσως δεν της ταίριαζε καν αυτός ο ρόλος. Στόχος της ήταν να μεταδώσει τη προσωπική της αίσθηση μέσα από τις παραγωγές της, να δημιουργεί με τον δικό της τρόπο και όχι να αντιγράψει ή να φτάσει το επίπεδο ή ακόμα να ξεπεράσει τους άντρες του κλάδου της. Με μεγάλη προσοχή στη λεπτομέρεια και με τη δύναμη της φωτογραφικής της αντίληψης χρησιμοποιούσε την κάμερα, όπως ένα συγγραφέας χρησιμοποιεί την πένα του, χαρίζοντας στην κινηματογραφική ιστορία έργα πρωτότυπα και πρωτοποριακά, με ξεχωριστά νοήματα, όχι αυστηρώς φεμινιστικά.
Αντί επιλόγου
Η Agnès Varda μπορεί να είναι γνωστή στους πιο «ψαγμένους» του κινηματογραφικού χώρου, η αισθητική της, ωστόσο, τα νοήματά της και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισε τον κινηματογράφο αποτέλεσαν ανεκτίμητη και επαναστατική προσφορά στο παγκόσμιο σινεμά. Γι’ αυτό φυσικά και είναι η πρώτη γυναίκα σκηνοθέτρια που έλαβε το 2015 τον Τιμητικό Χρυσό Φοίνικα του φεστιβάλ των Καννών για τη συνολική της πορεία και προσφορά στην τέχνη του κινηματογράφου, ενώ δύο χρόνια αργότερα τιμήθηκε και με το αντίστοιχο βραβείο Όσκαρ της Ακαδημίας. Ακολουθεί βίντεο από πρόσφατη ομιλία της, για όσους επιθυμούν να ανακαλύψουν περισσότερα σχετικά με το τι θα πει σινεμά κατά την Agnès Varda!
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Varda, Agñés. Ανακτήθηκε από https://www.encyclopedia.com/people/literature-and-arts/film-and-television-biographies/agnes-varda (τελευταία πρόσβαση 3.04.2009)
Agñés Varda. Ανακτήθηκε από http://www.newwavefilm.com/french-new-wave-encyclopedia/agnes-varda.shtml (τελευταία πρόσβαση 3.04.2009)
Agñés Varda (2019). Ανακτήθηκε από https://www.britannica.com/biography/Agnes-Varda (τελευταία πρόσβαση 3.04.2009)
