Θυμάμαι πως, όταν είχα πρωτακούσει το όνομά του, ακολουθούσε ένα επιφωνηματικό “Κρίμα!”. “Κρίμα τέτοιο ταλέντο!”. Άργησα να καταλάβω το νόημα αυτού του επιρρήματος που συνόδευε στο μυαλό μου τον Ελία Καζάν, ή ορθότερα Καζαντζόγλου, όπως ήταν το πραγματικό κωνσταντινουπολίτικο επώνυμό του. Το Καζαντζόγλου, όμως, έγινε Καζάν και ο Ανατολίτης έγινε Αμερικάνος, μόλις στα τέσσερά του χρόνια, όταν μετανάστευσε με τους γονείς του στη Νέα Υόρκη. Το παγκόσμιο ενδιαφέρον στράφηκε πάνω του, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην υποκριτική στο Williams College, αλλά και στο Yale και έγινε μέλος -στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 30- της νεοϋορκέζικης ομάδας θεάτρου και κινηματογράφου Group Theater, με ιδρυτή τον Αμερικάνο-Πολωνό ηθοποιό και σκηνοθέτη Lee Strasberg (εξελικτής της Μεθόδου του Στανισλάφκσι, η οποία ενθάρρυνε τον ηθοποιό να αντλεί την υποκριτική του δύναμη και ενέργεια από προσωπικά του βιώματα). Κανείς δεν θυμάται, όμως, τον Καζάν σαν ηθοποιό. Η σπουδαία καριέρα του, λοιπόν, και η στροφή του στον κόσμο της σκηνοθεσίας πυροδοτήθηκε από τη διάλυση της θεατρικής του ομάδας στις αρχές της δεκαετίας του 40. Ο δρόμος προς την καταξίωση είχε ανοίξει.
Μπρος-πίσω από το σανίδι στο φακό
Αν και οι περισσότεροι θεωρούν πως ο Καζάν άργησε να ασχοληθεί με τον κινηματογράφο, στην πραγματικότητα η δεκαετία του ’40 τον βρήκε στο Χόλιγουντ να πραγματεύεται κοινωνικά ζητήματα που προβλημάτιζαν την Αμερική (και όχι μόνο) της εποχής. Ξεκινώντας με μικρά ντοκιμαντέρ και συνεχίζοντας με διαχρονικές παραγωγές (“Ένα Δέντρο Μεγάλωνει στο Μπρούκλυν”, 1945, βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα της Μπέτυ Σμίθ, “Πίνκι, η Μιγάς”, 1949, ένα έργο με έντονο αντιρατσιστικό μήνυμα) έφτασε γρήγορα στην κορυφή, κερδίζοντας άξια, όσκαρ σκηνοθεσίας (και καλύτερης ταινίας) για τη “Συμφωνία Κυρίων” (“Gentleman’s Agreement”, 1947), όπου ο Gregory Peck κλήθηκε να αφυπνίσει το κοινό για την ανησυχητική μάστιγα του αντισημιτισμού.
Ο κοινωνικός προβληματισμός, αλλά και οι διακρίσεις του Καζάν δεν μπορούσαν να λείπουν από το Broadway, όπου πολύ σύντομα, εμπνεόμενος από το έργο του μοναδικού Arthur Miller, κατέκτησε δύο βραβεία Tony σκηνοθεσίας για τη θεατρική μεταφορά του “Ήταν όλοι τους παιδιά μου” (“All my Sons”, 1947) και του “Θανάτου του Εμποράκου” (“Death of a Salesman”, 1949). Γενικά, απέφευγε να δουλεύει με “μεγάλα ονόματα”. Πίστευε στο φρέσκο και το αληθινό, κάτι που οι καταξιωμένοι σταρ εύκολα λησμονούσαν. Από την άλλη, ο ίδιος δεν είχε μεγάλη σκηνοθετική δεινότητα, δεν είχε κάτι το “ιδιαίτερο”. Μεγαλουργούσε, μόνο όταν ένα κείμενο τον άγγιζε προσωπικά. Γι’ αυτό σειρά είχε ο Tennessee Williams.
Το “Λεωφορείο ο Πόθος” (“A Streetcar Named Desire”) σκηνοθετήθηκε πρώτα για τη θεατρική σκηνή. Ο Brando προκάλεσε πάταγο με τον ζωώδη δυναμισμό του, ο οποίος γρήγορα οδήγησε πρωταγωνιστή και σκηνοθέτη στη μεγάλη οθόνη. Η θεατρική ένταση της ταινίας με σκιερούς διαλόγους και δραματική κίνηση της χάρισε την δική της σελίδα στην κινηματογραφική ιστορία (1951) και η επιτυχία ευνόησε δύο ακόμα συνεργασίες του Καζάν με τον νεαρό Brandο: στο “Βίβα Ζαπάτα!” (“Viva Zapata!”, 1952), μία βιογραφική ιστορία διαδραματιζόμενη κατά την αγροτική Μεξικανική Επανάσταση, αλλά και στο μοναδικό “Λιμάνι της Αγωνίας” (“On the Waterfront”, 1954), όπου ο Marlon Brando -πιο ώριμος πλεόν- πολέμησε σαν λιμενεργάτης τη διαφθορά των συνδικάτων του New Jersey και ανταμείφθηκε με δύο βραβεία όσκαρ (Α’ ανδρικού για τον ίδιο και σκηνοθεσίας για τον Καζάν).
Μία σχέση “πατρική”
Ο Καζάν ανακάλυψε τον Brando, όταν άφηνε, με την ωμή οργή του επί σκηνής, άναυδο το κοινό μιας -κατά τα λοιπά- αποτυχημένης θεατρικής παραγωγής (“Truckline Cafe”). Η σκηνική του δυναμική ενίσχυσε την πεποίθηση του τότε 40άρη περίπου Καζάν να προτιμά νεοεμφανιζόμενους ηθοποιούς και τον οδήγησε στη συνίδρυση του “Actors Studio” στη Νέα Υόρκη, που στήριζε νέα ταλέντα (όπως στήριξε τον ίδιο το Group Theater, ακολουθώντας τη Μέθοδο του Strasberg). Φυσικά, η πρώτη συνεργασία τους (με το “Λεωφορείο ο Πόθος”) ήρθε σχεδόν αμέσως μετά.
Η σχέση των δύο αντρών έβγαλε και για τους δύο το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Ο Καζάν ήξερε να διαχειρίζεται την αστείρευτη και -για πολλούς αφόρητη- ενέργεια του Brando. Δεν τρόμαζε μπροστά του και τον άφηνε ελεύθερο, να τα δίνει όλα και να κάνει τα αναγκαία για εκείνον “σόου” στα γυρίσματα. Αυτό οδήγησε σε αρκετές “κατηγορίες” κατά του Καζάν για το έντονο δράμα και την υπερβολική θεατρικότητα των έργων του, στα οποία πρωταγωνιστούσε ο Brando. Ήξερε, επίσης, να διαχειρίζεται ψύχραιμα και τους συμπρωταγωνιστές του Brando που τις περισσότερες φορές σάστιζαν και νευρίαζαν με τις άγρια απότομες αντιδράσεις του. Από την άλλη, ο νεαρός Marlon βρήκε στον Καζάν τον μέντορα και την ασφάλεια που έψαχνε στον πάντα ανικανοποίητο πατέρα του, αλλά και έναν αληθινό σκηνοθέτη ηθοποιών (“actors’ director”).
Ο ίδιος ο Καζάν αναφέρθηκε πολλές φορές στον χαρισματικό Brando. Συγκρίνοντάς τον με τον επίσης νεαρό James Dean, που πρωταγωνίστησε στην θρυλική κινηματογραφική μεταφορά του “Ανατολικά της Εδέμ” (“East of Eden”, 1955) του John Steinbeck, ο δεσμός δεν ήταν ο ίδιος. Όπως αποκαλύπτει σε γράμμα του προς τον Steinbeck, ο Dean παρά την εκκεντρική και “αλήτικη” ενέργειά του, ήταν κάπως τεμπέλης.
Εντύπωση -εκ πρώτης όψης- προκαλεί η άρνηση του Brando -παρά την “πατρική” σχέση που διατηρούσε με τον Καζάν- να συμμετάσχει σε τέταρτη ταινία του καταξιωμένου πια σκηνοθέτη. Η θέση του τελευταίου, όμως, είχε αρχίσει να υπονομεύεται, επηρεάζοντας αναπόφευκτα και το εργασιακό/κοινωνικό περιβάλλον του.
“Ερυθρός Τρόμος”
Το 1952 ο Ελία Καζάν βρέθηκε ενώπιον της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Υποθέσεων με επικεφαλής τον Γερουσιαστή Joseph McCarthy, ηγέτη -κατά την περίοδο του “σοβιετικού τρόμου”- της ατεκμηρίωτης καταγγελίας μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος για εθνική προδοσία. Αναγκασμένος να παραδεχτεί πως υπήρξε ο ίδιος μέλος του Κόμματος για δύο χρόνια στη διάρκεια της συμμετοχής του στο Group Theater και φοβούμενος μήπως δεν καταφέρει να συνεχίσει το κινηματογραφικό του έργο, ο Καζάν επέλεξε την “εύκολη λύση” και κατέδωσε καλλιτέχνες ή άλλα πρόσωπα που γνώριζε πως είχαν σχέση με το Κομμουνιστικό Κόμμα, μεταξύ των οποίων και οχτώ πρώην μέλη της πρώτης του θεατρικής ομάδας. Έκτοτε έγινε ένας χολιγουντιανός “παρίας”.
Η καριέρα του, ωστόσο, δεν έφτασε στο τέλος της. Παρά τις δυσκολίες του να βρει συνεργάτες, συνέχισε τη σκηνοθεσία στο Broadway κατά τη δεκαετία του 50 (“Λυσασμένη Γάτα”, “Γλυκό Πουλί της Νιότης” του Tennessee Williams), αλλά και στο Χόλιγουντ τα χρόνια που ακολούθησαν, αναδεικνύοντας τον πρωτοεμφανιζόμενο Warren Beatty (“Πυρετός στο Αίμα”, 1961). Την ίδια περίοδο αρχίζει να ασχολείται και με τη συγγραφή αυτοβιογραφικών -κατά κύριο λόγο- κειμένων. Μετέφερε, μάλιστα, ένα εξ αυτών -τα βιώματα του μετανάστη θείου του- στην μεγάλη οθόνη (“America, America”, 1963) με τεράστια επιτυχία. Η θεατρική, κινηματογραφική και συγγραφική καριέρα του έληξε φυσικά με την ολοκλήρωση του μακροσκελούς αυτοβιογραφικού βιβλίου του με τον περιεκτικό τίτλο “Elia Kazan: A Life”.
Αφότου ενέδωσε, όμως, στον “ερυθρό τρόμο”, οι βραβεύσεις και ο θαυμασμός περιορίστηκαν. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1999, η Ακαδημία αποφάσισε να του αποδώσει τιμητικό όσκαρ για τη συνολική του προσφορά στον καλλιτεχνικό χώρο. Το κοινό, όμως, δεν είχε ξεπεράσει το θυμό απέναντι στον “Μακαρθιστή” Καζάν και οι αντιδράσεις ήταν έντονες. Ο ίδιος ο “γιος” του, μάλιστα, ο Marlon Brando, αρνήθηκε παραδειγματικά να του αποδώσει το τιμητικό αυτό όσκαρ, όπως του προτάθηκε.
Πέθανε στη Νέα Υόρκη, τέσσερα χρόνια μετά, σε ηλικία 94 ετών (28 Σεπτεμβρίου 2003).
Γι’ αυτό, λοιπόν, “κρίμα”. “Κρίμα” γιατί οι περισσότεροι πλέον θυμούνται τον Καζάν για την απογοητευτική πολιτική του στάση, παρά για το έργο του. “Κρίμα” γιατί αρκετοί δήλωσαν πως “ντρέπονται” να προβάλουν ταινίες που προέρχονται από τέτοια πρόσωπα. Ωστόσο, ο καλλιτέχνης και ο πολίτης ίσως πρέπει να διαχωρίζονται στα μάτια του κοινού, γι’ αυτό και η σπουδαία δουλειά του Ελία Καζάν και η καθοριστική σημασία της για την παγκόσμια σκηνοθεσία και υποκριτική είναι σίγουρα αδιαμφισβήτητη. Στο βίντεο που ακολουθεί εμπεριέχονται μερικές από τις πιο εμβληματικές σκηνές των ταινιών αυτού του κορυφαίου αυτού σκηνοθέτη.
Πηγές
https://www.biography.com/people/elia-kazan-9361216,
