Ο Μανόλης Αναγνωστάκης υπήρξε ένας από τους κορυφαίους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Οι ποιητές αυτοί άρχισαν να γράφουν μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα και μετά το τέλος της Κατοχής μέχρι την Μεταπολίτευση. Ήταν γεννημένοι μεταξύ του 1918 και 1928, ενώ οι περισσότεροι από αυτούς υπήρξαν φοιτητές κατά την περίοδο της Κατοχής και δημοσίευαν ποιήματα με θέμα την Κατοχή, την αντίσταση και την εξορία σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής. Εκτός από τον Μανόλη Αναγνωστάκη, χαρακτηριστικοί δημιουργοί αυτής της γενιάς είναι ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Τίτος Πατρίκιος και ο Άρης Αλεξάνδρου. Όλοι τους εκπροσωπούσαν την αντιστασιακή και κοινωνική ποίηση.
Πρώτα χρόνια
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε στις 9 Μαρτίου του 1925, στην Θεσσαλονίκη. Και οι δύο γονείς του κατάγονταν από την Κρήτη και συγκεκριμένα από το χωριό Ρούστικα Ρεθύμνης, όπου ακόμα σώζεται το σπίτι του πατέρα του, Ανέστη Αναγνωστάκη. Άξιο αναφοράς αποτελεί και το γεγονός πως ο παππούς του, Ιωάννης Κασιμάτης, υπήρξε βουλευτής του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Σε αντίθεση με τον Μανόλη, οι γονείς του δεν είχαν κάποια ιδιαίτερη σχέση με τις Τέχνες και τα Γράμματα. Στο σπίτι τους δεν υπήρχε καν βιβλιοθήκη, παρόλα αυτά πάντα του αγόραζαν βιβλία, όταν το ζητούσε.
Ο πατέρας του ήταν γιατρός, επομένως, είχε την οικονομική – για την εποχή – ευχέρεια να του αγοράζει παιδικά βιβλία αξιόλογων λογοτεχνών.
Όταν ήταν 5 χρονών ξεκίνησε να πηγαίνει στην Α’ δημοτικού σε ένα δημ
όσιο σχολείο της Θεσσαλονίκης. Επειδή, όμως, ήταν πολύ μικρός δεν του επέτρεψαν να συνεχίσει και για τον λόγο αυτόν, οι γονείς του τον έγραψαν σε ένα από τα καλύτερα ιδιωτικά σχολεία της πόλης. Ήταν ένας καλός μαθητής, με ιδιαίτερη κλίση στην έκθεση.
Έγραφα καλές εκθέσεις, τις οποίες διαβάζαμε σε όλο το σχολείο. Ήμουν, όμως, και ανορθόγραφος. [..] Η καλλιγραφία με κούραζε πάρα πολύ. Δεν ήμουν ποτέ καλλιγράφος. Πάντα ήμουν κακογράφος και ανορθόγραφος.
Έπειτα, στο Γυμνάσιο, πήγε στο καλύτερο δημόσιο σχολείο της Θεσσαλονίκης, στο Πειραματικό. Εκεί, είχε πολύ καλούς καθηγητές, οι οποίοι, αργότερα, έγιναν καθηγητές πανεπιστημίου. (Δελμούζος και Τατάκης). Είναι γνωστό πως τότε ήταν που άρχιζε να γράφει εκθέσεις υπό μορφή ποιημάτων.
Πόλεμος του ’40
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, είχε ήδη ξεκινήσει το 1939 στο εξωτερικό και ένα χρόνο, ζούσαν με την απειλή του, στην Ελλάδα. Το 1940, ο 15χρονος, τότε, Μανόλης και οι γονείς του έφυγαν από την Θεσσαλονίκη την πρώτη κιόλας μέρα του πολέμου και πήγαν στον Πολύγυρο της Χαλκιδικής. Ο πατέρας του έφυγε για το μέτωπο και τον Μάρτιο του 1941 τους έστειλε στην Αθήνα για να αποφύγουν τους Γερμανούς. Για ένα μικρό διάστημα πήγε στο γυμνάσιο των Αθηνών.
Μου άρεσε η Αθήνα πολύ, διότι ήμουν μόνος, ελεύθερος. Το καλοκαίρι γύρισα στην Θεσσαλονίκη. Μετά έπεσε η πείνα. Ήμουν σπίτι κλεισμένος όλη τη μέρα και διάβαζα.
Επαγγελματική και καλλιτεχνική πορεία
Το 1942 πέρασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης. Από την αρχή κιόλας της φοιτητικής ζωής του άρχισε να δημοσιεύει τα πρώτα κείμενα του στο περιοδικό Πειραϊκά Γράμματα. Το 1944 άρχισε να γράφει στο φοιτητικό περιοδικό Ξεκίνημα, του οποίου μάλιστα υπήρξε αργότερα και αρχισυντάκτης. Σχεδόν 10 χρόνια μετά πήρε την απόφαση να φύγει από την Ελλάδα. Συγκεκριμένα, την περίοδο 1955-1956, ειδικεύτηκε ως ακτινολόγος στη Βιέννη και κατόπιν άσκησε το επάγγελμα αυτό και στην Θεσσαλονίκη, στην οποία είχε επιστρέψει. Το διάστημα 1959-1961, εξέδιδε το περιοδικό Κριτική, ενώ υπήρξε μέλος της εκδοτικής ομάδας των Δεκαοκτώ Κειμένων (1970), των Νέων Κειμένων και του περιοδικού Η Συνέχεια (1973). Το 1978, εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Οχτώ χρόνια μετά του απονεμήθηκε το Α’ Βραβείο Ποίησης για το έργο του Τα Ποιήματα 1941-1971 ενώ το 2002 του απονεμήθηκε το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας από τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία. Άξιο αναφοράς αποτελεί και το γεγονός πως το 1997 ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Συνθέτες όπως ο Μ. Θεοδωράκης και ο Θ. Μικρούτσικος έχουν μελοποιήσει πολλά από τα ποιήματα του ενώ έργα του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, στα γαλλικά, στα γερμανικά και στα ιταλικά.
Πολιτική δραστηριότητα
Η πολιτική δραστηριότητα του Αναγνωστάκη ξεκίνησε από την αρχή της φοιτητικής του ζωής, το 1942. Κάποια χρόνια πριν, βέβαια, ήταν στην Νεολαία του Μεταξά, αλλά δεν υπήρξε ποτέ ενεργό μέλος. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, την περίοδο της Κατοχής, μέσω των φίλων και συμφοιτητών του, πέρασε στην ΕΠΟΝ. Ήταν ένας άνθρωπος με έντονη πολιτική δράση στο φοιτητικό κίνημα της εποχής και για το λόγο αυτό, το 1948, φυλακίστηκε και ένα χρόνο μετά καταδικάστηκε σε θάνατο.
Παρ’ όλα αυτά, το 1951, βγήκε από τη φυλακή με τη γενική αμνησία που τότε δόθηκε.
Ήταν ενταγμένος στο Κ.Κ.Ε και μετά την διάσπαση του κόμματος, το 1968, προσχώρησε στην πτέρυγα του Κ.Κ.Ε εσωτερικού. Όπως ήταν αναμενόμενο, κατά την διάρκεια της επταετούς δικτατορίας ανέπτυξε έντονη αντιδικτατορική δράση, όντας γνήσιο επαναστατικό πνεύμα. Χρόνια αργότερα, το 1984, ήταν υποψήφιος ευρωβουλευτής με το Κ.Κ.Ε εσωτερικού.
Η ποίηση της «ήττας»
Ο Αναγνωστάκης, δεν συμμερίστηκε ποτέ τις κυρίαρχες απόψεις της λογοτεχνικής κριτικής.
Κατά καιρούς μ’ έχουν χαρακτηρίσει καθαρά πολιτικό ποιητή. Προσωπικά δεν νομίζω ότι είμαι πολιτικός ποιητής. Είμαι ερωτικός και πολιτικός μαζί. Συνδυάζονται αυτά τα δύο. Είναι η εποχή που τα συνδύαζε αυτά τα δύο. […] Γι’ αυτό αρνούμαι όλα αυτά περί «ποίησης της ήττας» και τα σχετικά. Δεν είναι ποίηση της ήττας. Είναι μια αγωνία για την εποχή, ένα άγχος για την εποχή. Όταν τελείωσε η εποχή, τελειώνει κι η ποίηση. Δεν μπορείς να γράφεις συνεχώς ποίηση. Δεν είμαι επαγγελματίας ποιητής. Αισθάνομαι την ποίηση σαν τρόπο έκφρασης επειδή δεν μπορούσα να εκφραστώ διαφορετικά. Δηλαδή ήταν η εποχή τόσο πιεσμένη, τόσο δύσκολη, που μόνο εκφράζοντας τον πόνο του μπορούσε κανείς να την αντέξει.
Μεταξύ άλλων, είχε αναφέρει και τα εξής: «Δεν παραδέχομαι την ταμπέλα «ποίηση της ήττας» που αβασάνιστα έχει πολιτογραφηθεί κι έχει σφραγίσει έναν μόνιμο τρόπο κριτικής συμπεριφοράς. Θα προκαλούσα να αντιπαραθέσουμε μια άλλη ποίηση της εποχής που θα την βαφτίζαμε «ποίηση της νίκης» ή έστω «ποίηση της μη ήττας». Εγώ τέτοια ποίηση δεν βλέπω. […] Από ιστορική και γραμματολογική άποψη, όλοι οι ποιητές της γενιάς αυτής, αν ψάξεις κάτω από την επιφάνεια, θα βρεις ότι άλλος υπαινικτικά, άλλος πιο ανοιχτά, άλλος ΄ενσυνείδητα, άλλος διαισθητικά, εξέφρασαν – θέλοντας και μη – οδυνηρά βιώματα και καταστάσεις που υπήρχαν ή διαμορφώνονταν αλλά που είτε ήταν ακόμα πρόωρα προς γενική παραδοχή, είτε από πολιτική άποψη θεωρούνταν ασύμφορο να ομολογηθούν και που παρερμηνεύτηκαν εσκεμμένα ή μη, από καλή πίστη ή στυγνή σκοπιμότητα, σαν μορφές ηττοπάθειας, έλλειψης πίστης, συμβιβασμών και αντιδραστικότητας ακόμα. Υπάρχουν ποιητές που εξέφρασαν τις επιπτώσεις μιας ήττας (που δεν ήταν βέβαια απλά στρατιωτική), που συνειδητοποίησαν πρώιμα μια πραγματικότητα, που προφήτευσαν ακόμη ό,τι έμελλε να συμβεί – αλλά που οι ίδιοι δεν υπήρξαν «ηττημένοι», ούτε πολύ περισσότερο εγκατέλειψαν τον αγώνα (στην πιο πλατιά και ανθρώπινη ουσία του). (Απόσπασμα από μια συνομιλία του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο, Η Λέξη 11)
Σχετικά με την ποιητική «σιωπή» του η κατάσταση είναι πιο ξεκάθαρη, αφού υπάρχει η γνωστή δήλωσή του: «Στο αλλοιωμένο τοπίο της εποχής μας δε θα ξαναγράψω. Το έργο μου το ολοκλήρωσα. Επιλέγω τη σιωπή».
Ωστόσο, κάθε άλλο παρά «σιωπηλός» υπήρξε. Από το 1975 ξεκινά η εντατική αρθρογραφία του στην «Αυγή», η δημοσίευση δοκιμίων, αλλά και η έντονη πολιτική δράση. Ο Αναγνωστάκης ήταν «παιδί» μιας γενιάς η οποία με το ένα χέρι κρατούσε την πένα και με το άλλο το όπλο, που δεν απογοητεύθηκε από την απελπισία και την πνευματική εξαθλίωση και απαξίωση. Που διακρίθηκε για την σπιρτάδα του νου και την σπίθα αισιοδοξίας που φώλιαζε μέσα στην ψυχή του.
Έφυγε από τη ζωή, σαν σήμερα, τα ξημερώματα της 23ης Ιουνίου 2005, σε ηλικία 80 ετών, καταβεβλημένος από χρόνια αναπνευστικά και καρδιαγγειακά προβλήματα.
Σαν πρόκες πρέπει να καρφώνονται οι λέξεις.. Να μην τις παίρνει ο άνεμος..
Πηγές
