Ο Μαν Ραίη, γεννημένος ως Emmanuel Rudzitsky στη Φιλαδέλφεια και μεγαλωμένος στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης, στις αρχές του 20ου αιώνα, υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους των κινημάτων του Ντανταϊσμού και του Υπερρεαλισμού. Σε συνεργασία με τον εξίσου καινοτόμο, Μαρσέλ Ντυσάν, γύρισε, κατά τη δεκαετία του 1920, μερικές από τις πιο άμεσα αναγνωρίσιμες avant–garde ταινίες της περιόδου, που έμειναν στην ιστορία ως τα πρώτα κινηματογραφικά ποιήματα (ciné-poèmes). Αυτές είναι οι διασημότερες ταινίες του καλλιτέχνη και κινηματογραφιστή που αξίζει να δουν όλοι όσοι ενδιαφέρονται να γνωρίσουν το αλλόκοτο και μαγικό σύμπαν του Ραίη, αλλά και την πρώτη περίοδο του avant–garde σινεμά:
Le Retour à la Raison (1923)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=zTHGLN_jGmU
Το «Retour à la Raison» έχει διάρκεια μόλις 3 λεπτά και ανήκει στο κίνημα του «Cinéma pur» (αγνό σινεμά), ένα συλλογικό «πείραμα» της γαλλικής avant–garde, κατά το οποίο οι κινηματογραφιστές θέλησαν να «επιστρέψουν το μέσο στις στοιχειώδεις ρίζες του». Βωβή και ασπρόμαυρη, η ταινία αποτελείται από κινούμενα σχέδια, Ραϊογραφήματα και το γυμνόστηθο σώμα του μοντέλου και καλλιτέχνιδας, Kiki de Montparnasse. Ένα μέρος της ταινίας εστιάζει στο έργο του Ραίη, «Danger», μία κατασκευή από ξύλο που αιωρείται στο χώρο. Αν και σύντομη, η ταινία συμπεριλαμβάνει μερικά από τα κεντρικότερα θέματα της δουλειάς του καλλιτέχνη, όπως τις εγκαταστάσεις (installations) και το γυμνό ανθρώπινο σώμα ως γεωμετρικό σχήμα.
Emak-Bakia (Leave Me Alone) (1926)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=e6SqBY6tgnU
Το «Emak-Bakia», που σημαίνει «άσε με ήσυχο» στα Βασκικά, είναι ίσως η πιο ολοκληρωμένη ταινία στη φιλμογραφία του Μαν Ραίη. Με διάρκεια 19 λεπτά, το κινηματογραφικό αυτό ποίημα αποτελείται από τα χαρακτηριστικά για τη δουλειά του καλλιτέχνη «ειδικά εφέ», όπως για παράδειγμα τα Ραϊογραφήματα (τις φωτογραφίες, δηλαδή, που δεν προκύπτουν από την αποτύπωση ενός αντικειμένου στο φιλμ, αλλά από τη σκιά του ίδιου του αντικειμένου, όντας τοποθετημένο σε μία πηγή φωτός), τη διπλή φωτογραφία και τη θολή εικόνα. Όπως και άλλες ταινίες του κινήματος του «Cinéma pur», το «Emak-Bakia» χρησιμοποιεί το «εφέ Κουλεσόφ», τη σκόπιμη, δηλαδή, παρουσίαση μιας σειράς από εικόνες με συγκεκριμένο τρόπο, ούτως ώστε να προκύψει μια συναισθηματικά φορτισμένη σκηνή. Αν και η Kiki de Montparnasse κάνει και εδώ την εμφάνισή της, ως μία οδηγός που διασχίζει την πόλη με το ανοιχτό αυτοκίνητό της, και σε άλλες σκηνές βλέπουμε τον Ζακ Ριγκώ ντυμένο με γυναικεία ρούχα και γυναικείο μακιγιάζ στο πρόσωπο, το φιλμ δεν εστιάζει στην ανθρώπινη φιγούρα. Αντιθέτως, οι αντικατοπτρισμοί και η ζωή μέσα στο νερό φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη σημασία εδώ και ο Ραίη διανθίζει την ταινία με σύμβολα, όπως, λόγου χάρη, το Μασονικό συμβολισμό των κλειστών ματιών στα βλέφαρα των οποίων είναι ζωγραφισμένα δύο ορθάνοιχτα μάτια. Ο σουρεαλισμός του Μαν Ραίη διαφοροποιείται από εκείνο των Ευρωπαίων μελών του κινήματος, όπως, ας πούμε, του Νταλί ή του Χουάν Μιρό. Ο Ραίη ακολουθεί τη δική του παράδοση, ενός πιο «αμερικανικού» σουρεαλισμού, που σχετίζεται άμεσα με τη χαοτική μεγαλούπολη και την «απόσταση» μεταξύ των ανθρώπων, εξαιτίας της πολυπολιτισμικότητας.
Anémic Cinéma (1926)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=dXINTf8kXCc
Το «Anémic Cinéma» είναι στην ουσία ένα πρότζεκτ του «πατέρα» του Ντανταϊσμού, Μαρσέλ Ντυσάν. Η 6λεπτη ταινία εστιάζει στις εγκαταστάσεις του Ντυσάν που περιστρέφονται και φέρουν επάνω τους φράσεις σκαλισμένες σε σχήμα μαιάνδρου (τις οποίες ο ίδιος αποκαλούσε «Rotoreliefs») και προς το τέλος, στο θηλυκό alter-ego του καλλιτέχνη, την κομψή Rrose Sélavy. Ο Μαν Ραίη, μαζί με τον Μαρκ Αλεγκρέ παίζουν υποστηρικτικό ρόλο, όσο αφορά τη σκηνοθεσία της υπνωτικής ταινίας, που αψηφά τους κανόνες του συμβατικού σινεμά και αποδίδει την ιστορία μέσα από τις κωμικές και αλλόκοτες φράσεις των «Rotoreliefs». Πολλά από τα λογοπαίγνια και τις αναφορές είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο να αποδοθούν σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα εκτός από τα Γαλλικά. Η ταινία, παρόλα αυτά, έχει το ίδιο ενδιαφέρον με ένα ποίημα του Απολλιναίρ, χάρη τόσο στην ευρηματικότητά της, όσο και στην διαφορετική οπτική γωνία που προσφέρει στο θεατή. Το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (MoMA) αγόρασε το φιλμ το 1938 και ήταν το πρώτο του Ντυσάν που προστέθηκε στη συλλογή του αμερικανικού μουσείου.
L’Étoile de mer (1928)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=csEDMzs3SXo
Το «Étoile de mer», που στα γαλλικά σημαίνει «αστερίας», έχει διάρκεια 15 λεπτά και βασίζεται σε ένα ποίημα και ένα εκτενέστερο σενάριο του Ρομπέρ Ντεσνός. Οι περισσότερες σκηνές της ταινίας είναι γυρισμένες χωρίς καλή εστίαση, έτσι ώστε να δίνουν στο θεατή την αίσθηση πως παρακολουθεί την ιστορία να εκτυλίσσεται μέσα στο νερό. Πολλές από τις εμβληματικές τεχνικές του Ραίη επιστρέφουν εδώ και ιδιαίτερα οι λήψεις μέσα από κάποιο γυαλί ή κάτοπτρο. Η Kiki de Montparnasse, όπως και ο ίδιος ο Ντεσνός κάνουν επίσης την εμφάνισή τους. Με διάφορα λογοπαίγνια («Si belle! Cybèle?») και μία εναλλαγή σκηνών ολοένα και πιο έντονα αντιθετική, ο Ραίη φαίνεται να περνάει σε μία άλλη, εξολοκλήρου σουρεαλιστική φάση της καριέρας του. Η εμμονή του με τη γεωμετρία συγκεντρώνεται εδώ στο σχήμα του αστερία.
Les Mystères du Château de Dé (1929)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=8YSP0TB6jK8
Το «Mystères du Château de Dé» είναι στην ουσία ένα 20λεπτο ντοκιμαντέρ που δεν θα μπορούσε να έχει γυριστεί, αν ο Μαν Ραίη και οι άλλοι μεγάλοι σουρεαλιστές της περιόδου δεν είχαν γνωρίσει την Υποκόμισσα ντε Νοάιγ. Όπως ο Μπουνιουέλ γύρισε το «L’Age d’Or» (1930) και ο Κοκτώ το «Sang d’un poète» (1930) υπό την αιγίδα της φιλότεχνης αριστοκράτισσας, έτσι και ο Ραίη γύρισε τη δική του ταινία μικρού μήκους με την ευγενική χορηγία των Νοάιγ. Το «Mystères du Château de Dé», όμως, πηγαίνει αυτή την γόνιμη σχέση ένα βήμα παραπέρα, καθώς το αντικείμενο του ντοκιμαντέρ είναι το ίδιο το σπίτι της Υποκόμισσας και του συζύγου της, η Βίλα Νοάιγ, που χτίστηκε από τον αρχιτέκτονα Ρομπέρ Μάλετ-Στίβενς στην πόλη Ιέρ, στη νοτιοανατολική Γαλλία και αποτελείται από χώρους εμπνευσμένους από τον Κυβισμό του Πικάσο. Ο τίτλος του φιλμ βασίζεται στο διάσημο ποίημα του Στεφάν Μαλλαρμέ, «Un coup de dés jamais n’abolira le hazard» (Μια ριξιά των ζαριών δεν καταργεί ποτέ την τύχη) (1897) και αναφέρεται εμμέσως στον Κυβισμό και την αρχιτεκτονική της βίλας. Είναι μία ιδιαίτερη ταινία στη φιλμογραφία του Ραίη, με ιστορική σημασία, και είναι φανερό πως ο σκηνοθέτης θέλει να πανηγυρίσει τη συνεργασία των Υπερρεαλιστών με τους προστάτες αυτούς των καλών τεχνών, Σαρλ και Μαρί-Λορ ντε Νοάιγ.
Poison (1933)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=u-IiYbKn4Q0
Η 4λεπτη ταινία, «Poison», είναι μία από τις τελευταίες στη φιλμογραφία του Ραίη και είναι μάλλον λιγότερο γνωστή από τις προηγούμενες. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει πως, όπως κάθε έργο του, έτσι και αυτή η ταινία δεν έχει συγκεντρώσει με τον καιρό ένα καλτ κοινό γύρω από το όνομά της, και έτσι μία εικόνα από το «Poison» στολίζει το εξώφυλλο του δίσκου «I.» (2012) της ποπ μπάντας, Cigarettes After Sex. Το «δηλητήριο» του τίτλου ίσως να έχει παραπάνω από μία ερμηνείες. Η ταινία μας δείχνει τον ίδιο τον Ραίη να βρίσκεται σε ένα τραπέζι με τη γοητευτική Μέρετ Οπενχάιμ και να πίνουν αλκοόλ, μέχρι που ο χαρακτήρας του Ραίη χάνει τις αισθήσεις του. Είναι ένα φιλμ με απλό concept, χωρίς ιδιαίτερες φιλοδοξίες, όμως μοιάζει να διαθέτει μια αυτοβιογραφική πινελιά από πλευράς του σκηνοθέτη.
Ο Μαν Ραίη άσκησε εξαιρετικά μεγάλη επιρροή, τόσο επάνω σε σύγχρονους με εκείνον, όσο και σε μεταγενέστερους καλλιτέχνες. Ήταν ένας ιδεολόγος που ασχολήθηκε με ποικίλα μέσα, δημιουργώντας μέσω όλων αυτών με εξίσου μεγάλη επιτυχία. Τόσο οι καμβάδες του και οι φωτογραφίες του, όσο και οι ταινίες του αποτελούν μια εμπεριστατωμένη πρόταση για τον καλλιτεχνικό κόσμο, πως πρέπει, δηλαδή, να αφήσουμε τις κλασικές φόρμες πίσω και να δούμε τα πράγματα από μία φρέσκια οπτική γωνία, ούτως ώστε η τέχνη να επιβιώσει και να εξελιχθεί. Όπως και ο Μπουνιουέλ ή ο Μπρετον, ο Ραίη υπήρξε μεγάλος θαυμαστής του Μαρκήσιου ντε Σαντ. Η ανάδειξη αυτού του «καταραμένου» και καταδικασμένου ποιητή της Φύσης του ανθρώπου σε ήρωα, ήταν ένας από τους στόχους του Ραίη, καθώς πίστευε πως η ιστορία, που είχε ρίξει το Μαρκήσιο και το έργο του στην αφάνεια, θα έπρεπε να εξεταστεί εκ νέου και μόνο τότε θα μπορούσε η ανθρωπότητα να αφήσει το παρελθόν πίσω, όπου και ανήκει, και να κοιτάξει γενναία το γεμάτο ελπίδα μέλλον.
