Γυναίκες μυστηριώδεις, γυναίκες σαγηνευτικές, αρχετυπικές femmes fatales, γυναίκες-σώματα, μα και γυναίκες-αινίγματα. Στη διάρκεια της δημιουργικής του πορείας, που διήρκεσε πάνω από πέντε δεκαετίες, ο Man Ray αιχμαλώτισε στο φακό του τη γυναικεία ομορφιά με τρόπο σχεδόν ειδωλολατρικό. Διάσημος, κυρίως ως φωτογράφος, πειραματίστηκε με τον κινηματογράφο, τη γλυπτική, το σχέδιο, επινόησε πληθώρα νέων φωτογραφικών τεχνικών και άφησε το στίγμα του στο χώρο της μόδας. Ο ίδιος, καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας του, αυτοπροσδιοριζόταν ως ζωγράφος. Συχνά, επισκιαζόμενος από το διασημότερο φίλο και συνεργάτη του, Marcel Duchamp, ο Man Ray υπήρξε σουρεαλιστής –πρίν από τους σουρεαλιστές- και πρωτοπόρος του κινήματος Dada. Η ζωή του ήταν πλούσια σε ερωτικές σχέσεις, φιλίες με σπουδαίους καλλιτέχνες, μα και δημιουργική ένταση.
Παιδική και νεανική ηλικία
Γεννήθηκε ως Εμμανουέλ Ραντνίτσκι, το 1890. Ήταν γιος Ρώσο-Εβραίων μεταναστών στη Φιλαδέλφια των Η.Π.Α, μια καταγωγή που τεχνηέντως έκρυβαν οι γονείς του, αλλά και ο ίδιος, λόγω του περιρρέοντος αντισημιτισμού. Η οικογένειά του σύντομα βρέθηκε στο Μπρούκλυν, όπου και έζησε το μεγαλύτερο μέρος των παιδικών του χρόνων. Από πολύ μικρή ηλικία άλλαξε το χαϊδευτικό του όνομα, Μάννυ, στο βραχύτερο, Μαν, που τον συνόδεψε σε όλη του τη ζωή.
Στο σχολείο ανακάλυψε το ελεύθερο σχέδιο και πειραματίστηκε με πολυάριθμα ζωγραφικά μέσα, αναπτύσσοντας έτσι τη χαρακτηριστική δημιουργική του ευελιξία. Η ειδική μεταχείριση, που λάμβανε από το δάσκαλο των καλλιτεχνικών του, προκαλούσε δυσφορία. Περνούσε τον ελεύθερο χρόνο του, ανακαλύπτοντας πίνακες σε μουσεία και μελετώντας σπουδαίους ζωγράφους του παρελθόντος. Τελειώνοντας το Λύκειο, απέρριψε μια αξιόλογη υποτροφία που θα του επέτρεπε να γίνει αρχιτέκτονας, ώστε να αφιερωθεί στην καθαρή τέχνη.
Οι γονείς του φαίνεται να απογοητεύτηκαν από την επιλογή καριέρας του, εντούτοις τον στήριξαν. Σύντομα, o Man Ray είχε δικό του οικιακό στούντιο, ενώ έβγαζε κάποια χρήματα, δουλεύοντας ως illustrator στο χώρο της διαφήμισης. Οι συχνές περιηγήσεις του στα μουσεία της Νέας Υόρκης τον έφεραν σε επαφή με τους πρωτοπόρους της τέχνης avant-garde, ωθώντας τον, το 1912, να γραφτεί στη σχολή Ferrer. Εκεί, ανέπτυξε ένα ξεκάθαρο δημιουργικό όραμα. Η αλληλεπίδρασή του, δε, με αναρχικούς της τέχνης -και της ζωής- όπως ο Μάξ Ουέμπερ και ο ιμπρεσιονιστής Ρόμπερτ Xένρυ, σχημάτησαν και τη δική του ιδεολογία.
Πρώτα βήματα στο χώρο της τέχνης
Το 1913, ήδη ενδύεται το μποέμ τρόπο ζωής και μετακομίζει σε μια αποικία καλλιτεχνών στο Νιου Τζέρσυ. Μοιράζεται μια τρώγλη με το ζωγράφο Samuel Halpert και συχνάζει στην Γκαλερί 291 της Νέας Υόρκης. Εκείνη την περίοδο, γνωρίζει την Αμερικανή ποιήτρια Αντόν Λακρουά (γνωστή καλύτερα ως Ντόνα Λεκέρ), την οποία και παντρεύεται το 1914.
Οι πρώτοι του πίνακες προδίδουν στοιχεία κυβιστικά. Η φιλία του, όμως, με τον Marcel Duchamp -πρωτοπόρο της μοντέρνας τέχνης και εμπνευστή των readymades– τον έκανε να στραφεί στη στατική απεικόνιση της κίνησης. Το 1915 ο Man Ray πραγματοποιεί την πρώτη του ατομική έκθεση, και ως το 1918 έχει ήδη τραβήξει ορισμένες από τις σημαντικότερες φωτογραφίες του. Σύντομα, εγκαταλείπει την παραδοσιακή ζωγραφική και ασχολείται με το Ντανταϊσμό, μια μορφή αντι-τέχνης που καταπιάνεται με καθημερινά αντικείμενα.
Επηρεασμένος από τον Duchamp, φτιάχνει τα πρώτα του readymades – έτοιμα αντικείμενα, τα οποία τροποποιούνται κατά βούληση του καλλιτέχνη. Ένα από αυτά είναι και το διάσημο Δώρο, το οποίο έφτιαξε από παρόρμηση, λίγο πριν ανοίξει μια έκθεσή του στο κοινό. Το Δώρο δεν είναι παρά ένα κοινότατο οικιακό σίδερο, στη βάση του οποίου έχουν προστεθεί καρφιά. Η ιδέα πως ένα σίδερο με καρφιά μπορεί να αποτελέσει τέχνη, φαντάζει ίσως εξωφρενική. Εκεί όμως, έγκειται και η ιδιοφυΐα του Δώρου. Ο τρόπος με τον οποίο μία μικρή τροποποίηση αρνείται στο αντικείμενο τη χρηστική του αξία, πυροδοτεί τέτοια συζήτηση, όση λίγοι ζωγραφικοί πίνακες έχουν καταφέρει. Η προσθήκη των καρφιών φαντάζει σχεδόν αιρετική, μια μορφή αντι-μετουσίωσης.
Zωή στο Παρίσι: Kiki de Montparnasse
Η Νέα Υόρκη δε δείχνει να εκτιμά το Ντανταϊσμό. Μετά την κατάρρευση του γάμου του με την Ντόνα Λεκέρ μετακομίζει στο Παρίσι, στη συνοικία Μοntparnasse. Εκεί, συνωστίζεται η αφάν γκατέ του καλλιτεχνικού στερεώματος. Ο Man Ray μένει εκεί για τα επόμενα 18 χρόνια, συναναστρεφόμενος με προσωπικότητες μεγαθήρια, όπως ο Τζέημς Τζόϋς και η Γερτρούδη Στάιν. Πολλοί από τους σπουδαίους αυτούς ανθρώπους ποζάρουν μπροστά από το φωτογραφικό του φακό.
Στο Παρίσι γνωρίζει και ερωτεύεται την Άλις Πριν, τη γνωστή στους μποέμ κύκλους ως Kiki de Montparnasse. Tραγουδίστρια και περφόρμερ σε νυχτερινά κέντρα του Παρισιού, δημοφιλέστατη ως μοντέλο ανάμεσα στους καλλιτέχνες, η Κικί γίνεται ερωμένη και μούσα του Man Ray για το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του ’20. Η αποκαλούμενη και βασίλισσα του Montparnasse απεικονίζεται σε ορισμένα από τα πιο εμπνευσμένα έργα του φωτογράφου. Ανάμεσά τους, τα Object to Be Destroyed, Glass Tears, και μια σειρά από εικόνες, τραβηγμένες σε φωτοευαίσθητο χαρτί, τις οποίες έφτιαξε με τεχνική δικής του επινοήσεως, και τις οποίες ονόμασε rayographs.
Μία από τις διασημότερες φωτογραφίες που τραβήχτηκαν ποτέ, το Βιολί του Ινγκρέ, απεικονίζει την Κικί. Ο Man Ray ήταν θαυμαστής του Ινγκρέ, Γάλλου ζωγράφου του 19ου αιώνα, που απεικόνιζε συχνά γυναικείες πλάτες. Φαίνεται πως ο Ινγκρέ αγαπούσε να παίζει βιολί, έτσι η έκφραση το βιολί του Ινγκρέ έφτασε στα γαλλικά να σημαίνει το πάθος κάποιου με μια ασχολία, πέρα από το επάγγελμά του. Η εικόνα της γυμνής πλάτης της Κικί με τις τρύπες ενός βιολιού ζωγραφισμένες πάνω της, έχει διττό μήνυμα. Αφενός αποτελεί ένα χιουμοριστικό φόρο τιμής στο ζωγράφο, δευτερευόντως όμως μας πληροφορεί τι σημαίνει η Κικί για τον Μan Ray, σε αυτή τη φάση της ζωής του: είναι το δικό του violon d’ingres, το πάθος του.
H σχέση τους διαρκεί περίπου έξι χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, η Κικί θα συνεχίσει να ποζάρει για τον Man Ray για αρκετό καιρό ακόμα.
Συνεργασία με τη Vogue και γνωριμία με τη Lee Miller
O τρόπος με τον οποίο ο Man Ray χειριζόταν το φως, και ειδικά τα Rayographs, θεωρήθηκε από πολλούς ένα από τα πρώτα δείγματα αυθεντικής σουρεαλιστικής φωτογραφίας.
H απόκοσμη χροιά που προσέδιδε, σε ό,τι απαθανάτιζε, τράβηξε το ενδιαφέρον του κόσμου της μόδας. Το 1922 το Vanity Fair δημοσιεύει δύο έργα του.
Το 1924 ο Man Ray γνωρίζει το διάσημο σχεδιαστή ρούχων, Paul Poiret, και σύντομα γίνεται φωτογράφος υψηλής ραπτικής για λογαριασμό της Vogue.
Περί το 1929, μία πανέμορφη νεαρή γυναίκα τον προσεγγίζει και δηλώνει, μάλλον, τελεσίδικα: από εδώ και στο εξής είμαι μαθήτριά σου. Πρόκειται για το μοντέλο, και μετέπειτα φωτογράφο και πολεμική ανταποκρίτρια, Lee Miller. Παρότι ο Man Ray ουδέποτε είχε ενθαρρύνει οποιονδήποτε να μαθητεύσει κοντά του, η Lee έγινε μαθητευόμενη, συνεργάτιδα και ερωμένη του για περίπου τρία χρόνια. Μαζί, δουλεύουν στην τεχνική της σολαριζασιόν, μια διαδικασία εμφάνισης φίλμ που αντιστρέφει τους σκούρους με τους ανοιχτούς τόνους, δίνοντας την εντύπωση του καμμένου. Λέγεται, μάλιστα, πως ορισμένες φωτογραφίες του Man Ray από εκείνα τα χρόνια είναι -στην πραγματικότητα- της Lee.
Παρότι γνωστός ως φωτογράφος, ο Man Ray πειραματίζεται με τον avant garde κινηματογράφο, γυρίζοντας, μεταξύ 1923 και 1929, διάφορα φιλμ μικρού μήκους (Emak Bakia, Starfish, etc). Συνεργάζεται επίσης, με τον ποιητή Πωλ Ελυάρ, για τα βιβλία Facile και Les Mains Libres.
Adrienne Fideline
To 1936 γνωρίζει την Adrienne Fidelin, νεαρή χορεύτρια από τη Γουαδελούπη. Γίνεται η νέα σύντροφος και μούσα του, παρότι ο ίδιος τότε είναι 46 χρονών και εκείνη γύρω στα 25. Είναι άγνωστο το πώς γνωρίστηκαν, ή τι απέγινε μετά το χωρισμό της με τον Man Ray. Ο καλλιτεχνικός κύκλος του Παρισιού, όμως, αγκάλιασε το νεαρό μοντέλο, όπως προδίδουν εικόνες από κοινές διακοπές του ζευγαριού με τον Πικάσο, τον Ελυάρ και τη γυναίκα του, τον Μαξ Έρνστ και άλλους.
Το 1937 ο Man Ray φωτογραφίζει την Adrienne για το Harper’s Bazaar. Στην τελική έκδοση το πρόσωπο της Adrienne καταλαμβάνει μια ολόκληρη σελίδα. Εκείνη την εποχή, το Harper’s Bazaar, όπως και πολλές άλλες εκδόσεις μόδας, απαγόρευε τη δημοσίευση εικόνων με έγχρωμα μοντέλα. Η Adrienne, όμως, στο τέλος, κατάφερε να φιγουράρει στις γυαλιστερές σελίδες του.
Ύστερη Περίοδος
Το ξέσπασμα του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου τον ανάγκασε να γυρίσει στην Αμερική. Έμεινε στο Λος Άντζελες, όπου ασχολήθηκε κυρίως με τη ζωγραφική. Εκεί, γνώρισε τη χορεύτρια Juliet Browner, την οποία αγάπησε και παντρεύτηκε. Ήταν η τελευταία σύντροφος και μοντέλο του, και έμεινε δίπλα στον Man Ray για πάνω από τριάντα χρόνια.
Το 1951 γύρισε στο Παρίσι με τη γυναίκα του. Πέρασε τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του, αναπαράγοντας παλαιότερα έργα του, δίνοντάς τους νέα ζωή. Το 1963 εξέδωσε την αυτοβιογραφία του, τιτλοφορούμενη εύστοχα, Αυτοπροσωπογραφία.
Πέθανε στο Παρίσι, στις 18 Νοέμβρη του 1972, από λοίμωξη του αναπνευστικού. Στον τάφο του αναγράφεται η φράση: Unconcerned, but not indifferent (Ατάραχος, μα όχι αδιάφορος). Από το 1991, η Juliet βρίσκεται δίπλα του. Ο δικός της τάφος μας πληροφορεί: Και πάλι μαζί.
Αντί Επιλόγου: Ο Προφήτης του Avant-Garde
Δε φωτογραφίζω τη φύση. Φωτογραφίζω τα οράματά μου.
Ο Man Ray, περισσότερο από φωτογράφος, ζωγράφος και κινηματογραφιστής, ήταν επαναστάτης και πιονιέρος της τέχνης. Πειραματίστηκε με τη σολαριζασιόν, τη ρεϋογραφία, το κολλάζ, τα readymades. Ήταν ανήσυχος και πολυτάλαντος, φιλόσοφος και χιουμορίστας. Έζησε τη ζωή του σαν πραγματικός μποέμ, χωρίς να κάνει έκπτωση σε τίποτα, αγνοώντας, τόσο τις κοινωνικές νόρμες, όσο αγνόησε και τις αισθητικές.
Οι μούσες του, γυναίκες των οποίων η προσωπικότητα δεν είχε τίποτα να ζηλέψει από την εξωτερική εμφάνιση, χάρισαν στον κόσμο της τέχνης μία αδιανόητα πλούσια συλλογή από εικόνες-ωδές στη γυναικεία φύση. Και λέγοντας γυναικεία φύση, δε μιλάμε, φυσικά, για τη γυναίκα ως το ντελικάτο ασθενές φύλο. Ο Man Ray μάς δωρίζει τη γυναίκα σε όλη της την πολυσχιδή μεγαλοπρέπεια. Παγωμένες στο χρόνο, μπροστά στο φακό του παρελαύνουν όλες οι δυνατές ενσαρκώσεις της θηλυκότητας: η γυναίκα-μούσα, η γυναίκα-μυστήριο, η γυναίκα-ερωμένη, η επικίνδυνη γυναίκα, η εξωτική γυναίκα, η γυναίκα με την όψη αγγέλου, αλλά και η γυναίκα σε όλη της τη χυδαιότητα. Κάθε μία συμπληρωματική της άλλης. Και όλες μαζί μέρος ενός ευρύτερου όλου, σα στροφές σε ένα ποίημα για τα μάτια.
Παρακάτω ακολουθεί ένα βίντεο για το έργο του μεγάλου φωτογράφου:
Πηγές
https://www.khanacademy.org/humanities/art-1010/art-between-wars/surrealism1/a/man-ray-the-gift
http://www.theartstory.org/artist-ray-man.htm
http://www.pbs.org/wnet/americanmasters/man-ray-prophet-of-the-avant-garde/510/
http://www.moca-andros.gr/el/ektheseis/list/2015-man-ray/katalogos/
http://reallifeiselsewhere.blogspot.gr/2012/03/la-femmes-de-man-ray-ady-adrienne.html
