Είναι μερικές ταινίες που καταφέρνουν και αναδεικνύουν τόσο δεξιοτεχνικά το πρόβλημα της ζωής και του νοήματός της, χωρίς να χάνονται σε ανώφελους συναισθηματισμούς και στην δασκαλίστικη επιβολή ενός “μηνύματος”. O Teshigahara το είχε πετύχει πολύ καλά, με αριστουργήματα όπως την “Γυναίκα στους αμμόλοφους” και το “Πρόσωπο ενός άλλου”. Ήταν όμως ο Kurosawa αυτός που πρώτος μας έδωσε την πιο ολοκληρωμένη “υπαρξιστική” πραγματεία του ιαπωνικού και ίσως και του παγκόσμιου κινηματογράφου. Πρόκειται για το Ikiru (“Ο καταδικασμένος” στα ελληνικά), που καταπιάνεται με την ιστορία ενός ηλικιωμένου, ο οποίος -λόγω καρκίνου στομάχου- καταλαβαίνει ότι έχει λίγο χρόνο να ζήσει και καλείται να αναθεωρήσει την ζωή του και να αντιμετωπίσει την απελπισία του θανάτου-και την παραδοχή ότι δεν έζησε ποτέ πραγματικά.
Η Πλοκή
Ο Watanabe είναι ένας ηλικιωμένος γραφειοκράτης που εργάζεται ως τομεάρχης στον τομέα δημοσίων σχέσεων. Όπως μας πληροφορεί ο αφηγητής, εδώ και 20 χρόνια, από τότε που πέθανε η γυναίκα του και έμεινε μόνος με τον γιό του, ζει σαν κινούμενο πτώμα, απλά βάζοντας σφραγίδες σε έγγραφα.
Μετά από έντονες ενοχλήσεις στο στομάχι επισκέπτεται ένα νοσοκομείο. Οι γιατροί (παρόλο που ξέρουν την σοβαρότητα της κατάστασης) δεν του κοινοποιούν το πρόβλημα. Ο Watanabe όμως είναι σίγουρος ότι το τέλος είναι κοντά. Έτσι, πέφτει σε απόγνωση, παρασύρεται σε αναμνήσεις με τον γιο του, με τον οποίον πια οι σχέσεις έχουν νεκρώσει, και ζει πραγματικά σαν μούμια. Μια νύχτα γνωρίζει έναν συγγραφέα, ο οποίος τον βγάζει έξω για να περάσουν μια νύχτα γεμάτη συγκινήσεις. Αυτό όμως δεν αρκεί.
Ο Watanabe έπειτα αρχίζει και περνά χρόνο με μια νεαρή συνάδελφό του, που όπως λέει, θαυμάζει την ζωντάνια της. Αφορμώμενος από αυτήν και ελπίζοντας να αφήσει κάτι σημαντικό πίσω του πριν πεθάνει, γυρνάει στο γραφείο και αναλαμβάνει ένα αίτημα των κατοίκων να χτιστεί ένα πάρκο. Για να το κάνει αυτό θα εναντιωθεί σε ολόκληρο τον γραφειοκρατικό μηχανισμό, που το μόνο που κάνει είναι να επιβάλλει αχρείαστες διαμεσολαβήσεις και να δημιουργεί νεκρό χρόνο και αναβολές σε οποιαδήποτε άμεση πρωτοβουλία.
Ιβάν Ιλίτς, εσύ;
Το πρώτο μισό του Ikiru θυμίζει υπερβολικά πολύ την νουβέλα του Τολστόι “Ο Θάνατος του Ιβάν Ιλίτς”. Και σε αυτήν ο κεντρικός ήρωας είναι ένας κρατικός υπάλληλος-δικαστής- ο οποίος μετά από μια ανεξιχνίαστη ασθένεια και μια επιδείνωση της υγείας του αντιμετωπίζει τον θάνατο. Ταυτόχρονα έρχεται αντιμέτωπος και με την αδιαφορία του περιβάλλοντός του (στο οποίο αισθάνεται ότι έχει γίνει βάρος) αλλά και με την τραγική σκέψη ότι δεν έζησε ποτέ πραγματικά: τσιράκι του κρατικού μηχανισμού και της “καθώς-πρέπει” υψηλής κοινωνίας, πάντα κρατούσε τους τύπους και εστίαζε στα εξωτερικά επιτεύγματα και την εντύπωση που άφηνε στους γύρω του. Και το χειρότερο από όλα, αφού πεθάνει οι συνάδελφοί του μιλάνε για το ποιος θα τον διαδεχθεί. Ένας -υποτίθεται- καλός φίλος του γυρεύει να φύγει γρήγορα από την κηδεία του απλά για να πάει αν παίξει χαρτιά. Η γυναίκα του ενδιαφέρεται απλά για το πώς θα εισπράξει χρήματα από το δημόσιο, τώρα που απεβίωσε ο σχετικά εύπορος άντρας της.
Το Ikiru ακολουθεί τις ίδιες γραμμές. Ο γιος του Watanabe και η γυναίκα του -παρόλο που δεν ξέρουν για την ασθένεια- γυρεύουν απλώς να εξασφαλίσουν την πατρική περιουσία. Οι συνάδελφοί του δεν ανησυχούν για τον ίδιον τον Watanabe, όσο για τα γραφειοκρατικά προβλήματα επιφέρει η απουσία του. Έτσι, ο κεντρικός ήρωάς μας είναι πράγματι καταδικασμένος.
Αποφασιστικότητα εναντίον γραφειοκρατίας, ζωή εναντίον θανάτου
Παρόλα αυτά το Ikiru δεν τελειώνει απαισιόδοξα όπως η νουβέλα του Τολστόι. Ο Watanabe αποφασίζει να κάνει κάτι σημαντικό, να ορθώσει μια θετικότητα απέναντι στην αρνητικότητα του θανάτου και στην μη βιωμένη ζωή. Αναλαμβάνει λοιπόν την δημιουργία ενός πάρκου, μετά από συνεχείς εκκλήσεις των κατοίκων, οι οποίοι απλά μεταφέρονται από το ένα τμήμα στο άλλο (από των μηχανικών τους πάνε στο δημόσιας υγεία, από εκεί στο τμήμα πάρκων, από εκεί στο τμήμα δημοσίων σχέσεων και ούτω καθεξής).
Έτσι, ο Watanabe σπάει αυτόν τον κύκλο. Παρά τις ενστάσεις των γραφειοκρατικών υπαλλήλων, επιμένει να πραγματοποιηθεί το αίτημά του, πάει σε γραφεία , ακολουθεί τομεάρχες, αμφισβητεί τον ίδιο τον δήμαρχο και φυσικά όλον τον γραφειοκρατικό μηχανισμό. Υπό μία έννοια, τελεί μια αντιεξουσιαστική πράξη.
Και έτσι ο Kurosawa προετοιμάζει το έδαφος για μία από τις καλύτερες σκηνές στην ιστορία του σινεμά. Βρισκόμαστε πια στην κηδεία του Watanabe. Ο δήμαρχος διατηρεί μια κυνική στάση απέναντί του, καθώς θεωρεί πως αμφισβήτησε το κρατικό σύστημα και ότι ακόμα και αν έγινε το πάρκο, για αυτό δεν είναι υπεύθυνος ο ίδιος ο Watanabe αλλά όλα τα τμήματα που εργάστηκαν για αυτό. Οι ανώτεροι υπάλληλοι συμφωνούν μαζί του. Και πάνω σε αυτό το κλίμα κυνισμού, μπαίνουν μέσα οι γυναίκες που αιτήθηκαν την δημιουργία του πάρκου. Πάνε μπροστά από την εικόνα του Watanabe και κλαίνε έντονα. Κλαίνε γιατί ένας άνθρωπος επιτέλους τις άκουσε, ενδιαφέρθηκε για το τι ήθελαν να πουν και να κάνουν, νοιάστηκε για το πρόβλημά τους και δεν τις παρέπεμψε ξερά σε μια άλλη υπηρεσία.
Και εδώ έγκειται η μαγεία του Ikiru. Ο Watanabe δημιούργησε μια ρωγμή ζωής μέσα σε ένα νεκρό σύστημα, σε ένα σύστημα που δεν είναι υπέρ της κοινότητας αλλά αντίθετα αποτελεί μια τυφλή συλλογικότητα, όπως έλεγε η Σιμόν Βέιλ. Αφουγκράστηκε τις ανάγκες των γύρω του, έφερε όπως μπορούσε μια χαρά στην ζωή τους. Όπως είπαμε, ήταν επαναστάτης, ακριβώς γιατί αμφισβήτησε το σύστημα και αγκάλιασε τον άνθρωπο. Έκανε αυτό που είπε ο Camus στον Επαναστατημένο Άνθρωπο: Επαναστατώ, άρα υπάρχουμε.
Και για αυτό κέρδισε. Βρέθηκε σε μια κούνια να χαμογελάει. Ο θάνατος τον βρήκε να τραγουδάει ένα λαϊκό άσμα. Ναι, νίκησε, βρήκε το νόημα αγαπώντας τον Άλλον, βρήκε την ζωή αρνούμενος τον θάνατο που επιφέρει το γραφειοκρατικό σύστημα. Watanabe ο επαναστάτης, ο υμνητής της ζωής.
Επίλογος
Το Ikiru αποτελεί μία από τις καλύτερες ταινίες του Kurosawa. O Ιάπωνας σκηνοθέτης δομεί τέλεια τους χώρους και την θέση των προσώπων μέσα σε αυτούς, καθώς και την ίδια την κίνηση, όπως είχε κάνει και στο Rashomon, στους επτά σαμουράι, στο Yojimbo και γενικά σε όλη την φιλμογραφία του. Καταπληκτική σκηνή πχ είναι όταν ο Watanabe κατεβαίνει τις σκάλες κατατρεγμένος, ενώ ανεβαίνει παράλληλα μια κοπέλα που της κάνουν γενέθλια έκπληξη. Η κάμερα ακολουθεί αυτές τις δύο αντιθέσεις: ένας άνθρωπος που πλησιάζει τον θάνατο και μια κοπέλα που απολαμβάνει την νεότητά της.
Και τέλος το Ikiru χρωστάει πολλά στην ερμηνεία του Takashi Shimura. Στο πρόσωπό του και κυρίως στην φωνή του παρατηρούμε την απόγνωση ενός ανθρώπου που προσπαθεί να κάνει κάτι σημαντικό και να βρει κάποιο νόημα στις λιγοστές μέρες που του απομένουν.
Όλα αυτά καθιστούν το Ikiru μια κορυφαία στιγμή στην ιστορία του κινηματογράφου. Μια ταινία που πραγματικά γίνεται ένα με την ζωή, αρνείται τον θάνατο και εναγκαλίζεται με τον Άλλον και το Είναι.
