Οι περισσότεροι από εμάς πολλές φορές έχουμε βρεθεί στη θέση να γίνουμε υποχείρια κάποιου ανθρώπου ή και χειριστές κάποιου άλλου, για να μη μιλήσω μόνο για τη πλευρά του «θύματος». Αν και σε μία σχέση με έναν χειριστικό άνθρωπο και έναν χειριζόμενο και οι δύο χαρακτηρίζονται ως θύματα. Ο καθένας των δικών του Σειρήνων!
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από τη πλευρά του «χειριστή». Χειριστικός χαρακτήρας (manipulative) χαρακτηρίζεται το άτομο του οποίου η συμπεριφορά διαποτίζεται από αισθήματα υπεραπλούστευσης, αμυντικής στάσης και υπερβολικής αντίδρασης. Ασφαλώς όλα τα παραπάνω ορθώνονται και δραστηριοποιούνται στο πλαίσιο της επίκλησης στο συναίσθημα της ενοχής του άλλου. Πολλές φορές στον χειριστικό χαρακτήρα μπορεί να παρατηρείται και ναρκισσιστική διαταραχή συμπεριφοράς για την οποία θα κάνω μια αναφορά λίγο παρακάτω.
Εξετάζοντας το πρώτο χαρακτηριστικό χειριστικής συμπεριφοράς, την υπεραπλούστευση, εννοούμε την μετατροπή μιας διαφωνίας σε ένα ηθικό δίδαγμα το οποίο θα έχει δέκτη τον άλλον. Τα χειριστικά άτομα θα προσπαθήσουν να στρέψουν το νόμισμα προς την κερδοφόρα για εκείνα πλευρά με αποτέλεσμα η αντίθετη άποψη να ακούγεται εντελώς παράλογη και αβάσιμη στα αυτιά τους. Για τους χειριστές δεν υπάρχουν εναλλακτικές όψεις και απαντήσεις. Υπάρχει μόνο εκείνη η απάντηση που εξυπηρετεί την δική τους οπτική. Ο δέκτης της παραπάνω συμπεριφοράς, ιδίως αν μιλάμε για ένα άτομο με υψηλά επίπεδα ενοχής, στέκεται ανήμπορος μπροστά σε αυτή την ηθικολογία που θα αναπτύξει ο χειριστής και η οποία μπορεί είτε να στηρίζεται σε θεμέλια εντελώς σαθρά και σε μια επιχειρηματολογία που βρίθει ασάφειες είτε να πλαισιώνεται από ένα εμπλουτισμένο και συναισθηματικά φορτισμένο λεξιλόγιο το οποίο δρα καταλυτικά και διεκπεραιωτικά στην επίτευξη του στόχου του.
Το δεύτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του χειρισμού που είναι η αμυντική στάση θεωρώ είναι πολύ πιο σαφές. Επειδή ο χειριστικός άνθρωπος γνωρίζει ότι το οικοδόμημά του μπορεί ανά πάσα στιγμή να καταρρεύσει, η αμυντική στάση είναι το συναισθηματικό του οχυρό για να προφυλάξει το «παλάτι της ανασφάλειας του» από ενδεχόμενη εισβολή «αλήθειας». Δύσκολα θα παραδεχτεί τη δική του ευθύνη και εμπλοκή σε ένα ζήτημα, την οποία ευθύνη συνήθως μεταθέτει σε κάποιον άλλο. Αν φθάσει στο σημείο να παραδεχτεί κάτι, σε μια κατάσταση έντονου παροξυσμού του, θα θυματοποιηθεί αυτόματα, θα μεγαλοποιήσει την αυτοθυσία του και θα φροντίσει σε μεταγενέστερο επίπεδο να υπενθυμίσει στον άλλον ότι χάρη σε εκείνον η εκάστοτε διαφωνία (η οποία μπορεί να έχει παρέλθει καιρό τώρα) έλαβε αίσιο τέλος.
Προχωρώντας στο τρίτο χαρακτηριστικό, το οποίο είναι η υπερβολική αντίδραση, είναι ίσως αυτό το οποίο ευκόλως συμπεραίνεται από όλα τα παραπάνω και ακολουθεί μια αιτιατή σχέση μαζί τους. Η συμπεριφορά ενός χειριστικού ανθρώπου, ο οποίος όπως αναφέραμε και παραπάνω διεκδικεί την υπεροχή έναντι του άλλου και αποζητά την φροντίδα και την αμέριστη δικαιολόγηση των πράξεών του, είναι προφανές ότι πρέπει να διαποτίζεται από την υπερβολή. Υπερβολικές αντιδράσεις και ξεσπάσματα, διόγκωση του προβλήματός του το οποίο θα λειτουργήσει σαφώς και σαν «δόλωμα» για να εκμεταλλευτεί, και λόγος ο οποίος τις περισσότερες φορές είναι διανθισμένος με συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις και εκφράσεις. Oι κινήσεις του σώματος και του προσώπου είναι έντονες και διάχυτες από εκείνο το βαρύ φορτίο το οποίο δεν μπορεί να σηκώσει στις πλάτες του το χειριστικό άτομο και για το οποίο ζητά ένα απάγκιο.
Παραπάνω κάναμε μια μικρή αναφορά για τη συμπόρευση της χειριστικής συμπεριφοράς με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας (narcissistic personality disorder), περιστατικό το οποίο συναντάται αρκετά συχνά. Στη περίπτωση αυτή, το να αντιμετωπιστεί μια εκάστοτε χειριστική συμπεριφορά και ασφαλώς το άτομο που τη κατέχει να ζητήσει βοήθεια, είναι σχεδόν απίθανο. Ο ναρκισσιστής, ο οποίος διακατέχεται από αυτή την αίσθηση μεγαλείου, υπεροχής του εαυτού του, θαυμάζει αυτή του την ιδιαιτερότητα και αξιώνει και ανάλογες συμπεριφορές απέναντί του από τους άλλους. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, ότι δύναται να υιοθετεί χειριστικές συμπεριφορές, οι οποίες όμως τις περισσότερες φορές είναι υπόρρητες καθώς ο ναρκισσιστής δεν θα επιτρέψει στον εαυτό του να θυματοποιηθεί και να φανεί έστω και για λίγο αδύναμος ακόμη και αν πρόκειται για μια πλασματική συμπεριφορά.
Αναλύσαμε τη πλευρά του χειριστή, ας πάμε τώρα στη πλευρά του χειριζόμενου.
Συνήθως τα άτομα που έχουν μια χειριστική συμπεριφορά έλκουν άτομα με βαθιά αισθήματα ενοχής και το αντίθετο, τα δεύτερα έλκονται συνήθως από τα πρώτα. Αν και είναι σκόπιμο να διευκρινίσουμε ότι οι χειριστικοί άνθρωποι παραμένουν χειριστικοί απέναντι σε όλους, απλά μόνο ένας ενοχικός χαρακτήρας θα μπορούσε να αντέξει μία τέτοια συμπεριφορά και να χτίσει μία σχέση με αυτές τις συνισταμένες.
Τα ενοχικά άτομα προκειμένου να ικανοποιήσουν αυτή τους την ανάγκη, δηλαδή της ενοχής και της βαθιάς αυτολύπησή τους, υπομένουν στωικά την χειριστική συμπεριφορά.
Επειδή πολλές φορές παρατηρείται στα ενοχικά άτομα να έχουν σύνδρομα αυτοθυσίας και να θέλουν να σώσουν τους άλλους, το να υπομένουν μια χειριστική συμπεριφορά ακολουθεί τους κανόνες της δικής τους ψυχοσύνθεσης.
Υπακούει δηλαδή στη δική τους εσωτερική ενόρμηση.
Οπότε, η αποκόλλησή τους από τα χειριστικά άτομα διακρίνεται πολύ δύσκολη, ακριβώς γιατί έχουμε να αντιπαλέψουμε μια επιθυμία του υποσυνείδητου και ασυνειδήτου.
Οπότε βλέπουμε άτομα που δυσκολεύονται να πουν «όχι», που απογοητεύονται εύκολα από τις σχέσεις που αναπτύσσουν γιατί οι προσδοκίες που έχουν καταρρέουν εύκολα και που εκδηλώνουν πολλές φορές και σωματικά όλο αυτό το άγχος που τους διέπει καθώς η τελειομανία τους και η επιθυμία του «να μην ενοχλήσουν τους άλλους» τους πιέζει και τους καθιστά σε μία διαρκή εγρήγορση και ένταση.
Τα άτομα αυτά σε αντίθεση με τα χειριστικά προβαίνουν σε κινήσεις «αυτοθυσίας» με το να αφήνονται να γίνουν υποχείρια των δεύτερων, αλλά πραγματικά θεωρώντας πως αυτή η τακτική εξομαλύνει την ένταση.
Κάπου όμως, δεδομένης της περατότητας των ανθρωπίνων ορίων, αντιλαμβάνονται ότι αυτή η τακτική είναι τοξική για τον ψυχισμό τους και διαιωνίζει μια άρρωστη κατάσταση. Σε αντίθεση με τον χειριστικό, ο ενοχικός μπορεί να αντιληφθεί πιο εύκολα (όχι πάντα) την κατάστασή του, ακριβώς γιατί αυτή δεν δρα υπέρ του. Και εκεί είναι που πρέπει να αναρωτηθεί για ποιον λόγο υποβάλλει τον εαυτό του σε αυτές τις δοκιμασίες ως άλλος Σίσυφος και τι του εξυπηρετούν.
Γιατί σε μια σχέση χειριστικού και ενοχικού πάντα εξυπηρετούνται και οι δύο σε κάτι.
Και στους δύο πυλώνες της σχέσης οι αιτίες που οδήγησαν σε αυτή τη στάση ζωής μπορεί να είναι κοινές. Οι ρίζες για παράδειγμα μπορεί να βρίσκονται στην οικογένεια και στον τρόπο που έπλασαν οι γονείς ή οι κηδεμόνες το άτομο από τη νηπιακή ηλικία όπου αρχίζει να αντιλαμβάνεται κοινωνικά τις απαγορεύσεις και τους περιορισμούς που τίθενται.
Στη περίπτωση του χειριστικού έχουμε μια βαθιά ψυχική δυσλειτουργία που οφείλεται στη κατάπνιξη ενός συναισθήματος απόρριψης, το οποίο μπορεί να εμφυτεύτηκε κατά τη παιδική ηλικία και το οποίο με απλά λόγια να σηματοδοτεί απλά μια κραυγή αγάπης και προσοχής. Αν συνδυαστεί και με ναρκισσιστικές συμπεριφορές μπορεί να οφείλεται σε ανεπαρκή φροντίδα κατά τη παιδική ηλικία και υψηλές προσδοκίες από το παιδί.
Και στη περίπτωση όμως του ενοχικού, η πορεία του σε αυτό το μονοπάτι μπορεί να οφείλεται σε ανεπαρκή φροντίδα ή αυστηρή διαπαιδαγώγηση ή ακόμη και στην απογοήτευση των γονέων απέναντι στο παιδί που δεν ανταπεξήλθε απέναντι στις δικές τους προσδοκίες.
Και στις δύο περιπτώσεις, σπουδαίο ρόλο παίζει η αναγνώριση του προβλήματος και η απαλλαγή από τη συστολή του να ζητήσουμε βοήθεια από κάποιον ειδικό.
Σε μικροεπίπεδο, οι άνθρωποι οι οποίοι εμπλέκονται σε σχέσεις χειριστή-χειριζόμενου, από τη πλευρά του χειριζόμενου εννοώ (όπου η κατάσταση ίσως είναι πιο εύκολο αντιληπτή),πρέπει να αντιληφθούν αυτό που τους συμβαίνει και να κάνουν ενέργειες για να κόψουν αυτό τον φαύλο κύκλο. Ίσως αυτό να δώσει έναυσμα και για στην αντίθετη πλευρά να αντιμετωπίσει τη δυσλειτουργία καθότι η έλλειψη πρόσφορου εδάφους για τον χειριστικό θα τον οδηγήσει σε κενό πεδίο δράσης και άρα μακροπρόθεσμα σε μια αδρανοποίηση της συμπεριφοράς του.
