Η φωνολογική ενημερότητα συνδέεται άρρηκτα με τη δυσλεξία και τα προβλήματα ανάγνωσης και ορθογραφημένης γραφής. Πώς και γιατί συμβαίνει όμως αυτό;
Η δυσλεξία είναι η πιο κοινή ειδική μαθησιακή δυσκολία. Η νευρολογική αυτή διαταραχή δεν σχετίζεται με χαμηλό νοητικό δυναμικό, αισθητηριακή βλάβη, συναισθηματικές ή ψυχολογικές διαταραχές. Είναι εγγενής στο άτομο και είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού προγεννητικών, περιγεννητικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Η δυσλεξία επηρεάζει τις ακαδημαϊκές δραστηριότητες των ατόμων και εκδηλώνεται με ποικίλες δυσκολίες στην ανάγνωση, την ορθογραφημένη γραφή αλλά και τα μαθηματικά. Ωστόσο όλοι οι άνθρωποι με δυσλεξία δεν είναι ίδιοι. Οι δυσκολίες και η ένταση των δυσκολιών ποικίλουν. Τι όμως επηρεάζει την ομαλή κατάκτηση των διαδικασιών εγγραμματισμού στα άτομα με δυσλεξία; Η απάντηση βρίσκεται στη φωνολογική ενημερότητα και στα ελλείμματα που συνδέονται με αυτή, καθώς οδηγούν σε δυσκολίες στην αντίληψη ή το χειρισμό των φωνολογικών μονάδων του προφορικού λόγου.
Τα άτομα με δυσλεξία παρουσιάζουν προβλήματα στην ανάγνωση και πιο συγκεκριμένα στην ταχύτητα και την ακρίβεια αποκωδικοποίησης. Μάλιστα συχνά δυσκολεύονται ακόμα και στην ανάγνωση λέξεων που έχουν ξανασυναντήσει αρκετές φορές, ενώ άλλοτε πραγματοποιούν αντικαταστάσεις λέξεων με αποτέλεσμα να οδηγούνται σε σημασιολογικές υποκαταστάσεις. Η ανάγνωση λοιπόν καθίσταται μία κοπιαστική και αργή διαδικασία για τα άτομα με δυσλεξία. Το γεγονός όμως ότι καταβάλλεται τόσο μεγάλη προσπάθεια για την αποκωδικοποίηση ενός κειμένου, έχει ως επακόλουθο να χρησιμοποιούνται πολλοί γνωστικοί πόροι, με αποτέλεσμα να καθίσταται δύσκολη η ταυτόχρονη κατανόηση του κειμένου. Σε αυτό έρχεται να προστεθεί και η μικρή χωρητικότητα στη βραχύχρονη και εργαζόμενη μνήμη με επακόλουθο αδυναμία συγκράτησης και επεξεργασίας μεγάλου όγκου πληροφοριών. Συνεπώς, δημιουργούνται προβλήματα τόσο στην αναγνωστική ευχέρεια, όσο και στην αναγνωστική κατανόηση. Όσον αφορά το γραπτό λόγο των ατόμων με δυσλεξία, τα πιο συχνά λάθη είναι τα ορθογραφικά, οι αντιμεταθέσεις, οι αντικαταστήσεις και οι παραλείψεις γραμμάτων ή συλλαβών.
Ποιον ακριβώς ρόλο διαδραματίζει όμως η φωνολογική ενημερότητα και πώς συνδέεται με τα προβλήματα ανάγνωσης και γραφής;
Η φωνολογική ενημερότητα ή φωνολογική επίγνωση συνιστά την ικανότητα του ατόμου να κατανοεί ότι οι ήχοι του προφορικού λόγου αποτελούνται από μικρότερες ηχητικές μονάδες και να μπορεί να τις μεταχειρίζεται. Θα πρέπει να κατανοεί δηλαδή ότι οι προτάσεις του προφορικού λόγου αποτελούνται από λέξεις, οι λέξεις από συλλαβές και οι συλλαβές από φωνήματα και θα πρέπει να είναι σε θέση να συνθέτει και να κατατέμνει συλλαβές και φωνήματα. Μάλιστα η φωνολογική ενημερότητα θεωρείται μία μεταγλωσσική ικανότητα, καθώς επιτρέπει στο άτομο να στοχάζεται επάνω στη γλώσσα. Η ικανότητα αυτή είναι επίσης προαπαιτούμενη για τη φωνογραφημική αντιστοίχιση, για την κατανόηση δηλαδή της σχέσης μεταξύ ήχων και γραφημάτων (γραπτών συμβόλων). Για την κατάκτηση της ανάγνωσης και της γραφής λοιπόν, θα πρέπει το παιδί να κατανοεί ότι η κατάλληλη μεταχείριση των συλλαβών και των φωνημάτων οδηγεί στη δημιουργία νέων λέξεων. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι ένας βασικός παράγοντας που σχετίζεται με τις δυσκολίες κατά την αναγνωστική και ορθογραφική διαδικασία είναι ο βαθμός φωνολογικής διαφάνειας του εκάστοτε γλωσσικού συστήματος. Φωνολογικά διαφανείς νοούνται οι γλώσσες στις οποίες υπάρχει συνέπεια στην αντιστοιχία μεταξύ φωνήματος και γραφήματος, μεταξύ ήχου δηλαδή και γραπτού συμβόλου, με συνέπεια η κατάκτηση της ανάγνωσης και της γραφής να πραγματοποιείται με μεγαλύτερη ευκολία. Αντίθετα, στις φωνολογικά αδιαφανείς γλώσσες καθίσταται δύσκολη η αντιστοιχία φωνήματος-γραφήματος, με αποτέλεσμα τα παιδιά να εκδηλώνουν μεγαλύτερες δυσκολίες κατά την ανάγνωση και τη γραφή.
Πού καταλήγουν τα πορίσματα ερευνών;
Πλήθος διαχρονικών ερευνών επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό ότι τα ελλείμματα που παρουσιάζουν παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας στη φωνολογική ενημερότητα, συσχετίζονται άμεσα με τις δυσκολίες ανάγνωσης και γραφής που εμφανίζουν στις μετέπειτα τάξεις του δημοτικού. Έτσι, οι ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η φωνολογική ενημερότητα των παιδιών προσχολικής ηλικίας αποτελεί ισχυρό προβλεπτικό δείκτη της κατάκτησης της ανάγνωσης και της γραφής.
Λόγω της αιτιώδους σχέσης μεταξύ της φωνολογικής ενημερότητας και των δεξιοτήτων ανάγνωσης και γραφής, προτείνεται η εμπλοκή των παιδιών από την προσχολική κιόλας ηλικία στις εξής δραστηριότητες:
- Εντοπισμός της ομοιότητας λέξεων σε επίπεδο συλλαβής
- Εντοπισμός του ίδιου φωνήματος
- Εντοπισμός ομοιοκαταληξίας
- Εντοπισμός αρχικού φωνήματος λέξεων και ταύτιση φωνημάτων–γραφημάτων
- Εντοπισμός αρχικών και τελικών φωνημάτων σε λέξεις
- Συλλαβική κατάτμηση λέξεων
- Συλλαβική σύνθεση λέξεων
- Παιχνίδια με τις συλλαβές των λέξεων
- Φθογγική σύνθεση συλλαβών και λέξεων
- Παιχνίδια με τα γράμματα των λέξεων
- Φθογγική ανάλυση συλλαβών και λέξεων
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Μαλαβάζου, Β. (2015). Φωνολογική Ενημερότητα και Δραστηριότητες Ανάπτυξης. Ανακτήθηκε από https://paidagogiko.gr/blog/fonologiki-enimerotita (τελευταία πρόσβαση 26.11.2020)
Νικολόπουλος, Δ. (Επιμ.) (2016). Γλωσσική Ανάπτυξη και Διαταραχές. Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος.
Reid, G. (2011). Dyslexia. (3rd ed.). London: Continuum International Publishing Group.
Turner, M., & Rack, J. (Eds) (2004). The Study of Dyslexia. New York: Klower Academic/ Plenum.
