Επιτύμβια στήλη «θηλάζουσας»: Ένας σπάνιος εικονογραφικός τύπος στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας

Διασχίζοντας δύο χρόνια πριν το Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας, την προσοχή μου τράβηξε αυτή η εξαιρετικής ποιότητας επιτύμβια στήλη «θηλάζουσας» από την Κονδαία της Θεσσαλίας. Με αφορμή την ημέρα της μητέρας στις αρχές του μηνός, ήρθε ξανά στο μυαλό μου, καθώς πρόκειται για σπάνια εικονογραφική επιλογή μεταξύ των επιτύμβιων μνημείων της αρχαιότητας.

Η απεικόνιση της μητέρας με το παιδί ή το βρέφος στην αγκαλιά της είναι συχνή στην αρχαία ελληνική τέχνη. Τα επιτύμβια αυτά ανάγλυφα απεικονίζουν μητέρες, οι οποίες πέθαναν κατά τη διάρκεια επιπλοκών του τοκετού, γεγονός εξαιρετικά συχνό κατά την αρχαιότητα. Οι περιπτώσεις νεαρών γυναικών, που πέθαναν τοιουτοτρόπως, ήταν πραγματικά πολυάριθμες.

Η θηλάζουσα μητέρα ως εικονογραφικός τύπος

Η απεικόνιση ειδικότερα του θηλασμού μας είναι γνωστή μόνο από ελάχιστα αντίστοιχα παραδείγματα από τον ελλαδικό χώρο, ενώ ενίοτε στο ρόλο της μητέρας έχουν απεικονιστεί και θεές. Αντιθέτως, στην ανατολή αυτό το εικονογραφικό μοτίβο υπήρξε εξαιρετικά διαδεδομένο. Όπως φαίνεται, συνδέεται με την αντίληψη των ανατολικών λαών περί μεταθανάτιας αναγέννησης των εικονιζόμενων προσώπων μέσω του μητρικού γάλακτος.

Εκτός από την επιτύμβια στήλη της Κονδαίας (Ροδιά Τυρνάβου), δύο ακόμη τέτοιες περιπτώσεις επιτύμβιων αναγλύφων σώζονται, αμφότερες από το Αιγαίο. Η μία από αυτές προέρχεται από την Κω, ενώ η δεύτερη από την Κάλυμνο.

Και οι τρεις επιτύμβιες στήλες φαίνεται πως αποτελούσαν έργα τοπικών εργαστηρίων, τα οποία κινήθηκαν στα εικονογραφικά μοτίβα, τα οποία είχαν καθιερωθεί από τα αττικά εργαστήρια του 5^ου και 4^ου αι. π.Χ. Μεταξύ των τριών αυτών μνημείων, η επιτύμβια στήλη του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας, είναι ποιοτικότερη τεχνοτροπικά, καθώς και αρκετά πρωιμότερη.

Στο επιτύμβιο μνημείο της Καλύμνου, εκτός από τη μητέρα και το παιδί, στη σκηνή συμμετέχουν και άλλα πρόσωπα από το περιβάλλον της οικογένειας. Αυτό το στοιχείο είναι ιδιαίτερα σύνηθες στα επιτύμβια ανάγλυφα, στα οποία απεικονίζονται νεκρές νεαρές γυναίκες. Τα πρόσωπα αυτά είναι είτε φιλικά είτε συγγενικά, ενώ πολύ διαδεδομένη είναι και η αναπαράσταση των θεραπαινίδων των νεκρών γυναικών.

Η σημασία του εικονογραφικού θέματος του θηλασμού

Από καταβολής κόσμου ο θηλασμός αποτελεί διαδικασία που συνδέει άμεσα – ίσως περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη – το βρέφος με τη μητέρα. Μάλιστα, στις περιπτώσεις των επιτύμβιων αναγλύφων ο θηλασμός πρόκειται για ένα μητρικό καθήκον, το οποίο δεν πρόλαβε η νεκρή να εκπληρώσει. Γι’ αυτό το λόγο, οι διάφοροι λαοί θεωρούσαν πως η γυναίκα, της οποίας η ζωή διακόπηκε με αυτό τον τρόπο, δε θα μπορούσε να βρει ησυχία και γαλήνη στον τάφο της.

Φυσικά, υπήρξαν περιπτώσεις τοκετού, στη διάρκεια του οποίου απεβίωσαν τόσο η μητέρα όσο και το βρέφος ή μόνο το βρέφος. Στα επιτύμβια ανάγλυφα ωστόσο δεν είναι πάντοτε εύκολο να διαπιστώσει κανείς την ταυτότητα του νεκρού ή των νεκρών. Κάτι τέτοιο είναι περισσότερο ευδιάκριτο στις απεικονίσεις, όταν οικείοι της γυναίκας κρατούν το παιδί λόγω της απώλειας της μητέρας του.

Σε κάθε περίπτωση, ο ύστατος αποχαιρετισμός της νεκρής μητέρας προς το βρέφος ή το παιδί της σε μια επιτύμβια στήλη συνιστά γεγονός έντονα φορτισμένο συναισθηματικά, το οποίο πηγάζει αφενός από το βίαιο χαμό (το δικό της ή του παιδιού) και αφετέρου από την άρρηκτη σχέση τους. Δεν απουσιάζουν και οι παραστάσεις, στις οποίες ο νεκρός πατέρας αποχαιρετά τα παιδιά του. Εν τούτοις, οι απεικονίσεις νεαρών γυναικών είναι κατά πολύ περισσότερες λόγω του υψηλού ποσοστού θνησιμότητας των γυναικών κατά τον τοκετό. Σε αντίθεση με τη σημερινή εποχή, στην τέχνη της αρχαιότητας ο θρήνος και η θλίψη εκφράζονται πάντοτε συγκρατημένα και λιτά. Ωστόσο, η αγάπη μητέρας και παιδιού και ο πόνος της απώλειας, παρότι εκφράζεται διαφορετικά, αποτελεί στοιχείο διαχρονικό και – στην πλειονότητα των περιπτώσεων – αδιαμφισβήτητο.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

Ε. Μανακίδου – Φ. Μανακίδου, Ἐν οἴκῳ καὶ ἐν δήμῳ. Όψεις του ιδιωτικού και του δημόσιου βίου μέσα από τις γραμματειακές και εικονογραφικές μαρτυρίες στην αρχαϊκή και κλασική εποχή, Αθήνα 2016.

Α. Μπάτζιου-Ευσταθίου, ,«Δύο νέες στήλες του Μουσείου Λαρίσης», ΑΑΑ ΧΙV (1981), 47-54.

Δ. Μποσνάκης, «Επιτύμβια ανάγλυφη στήλη με παράσταση θηλάζουσας από την Κάλυμνο», στο: ΑΔ 58-64 (2003-2009) [2012], Μελέτες, 377- 390.