Η τουρκική κοινότητα της πόλης
Η πόλη της Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε κατά την παράδοση από τον Κάσσανδρο. Αυτός της έδωσε το όνομα της συζύγου του και αδερφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Θεσσαλονίκης. Μια πόλη με αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια και κατοίκηση κατά τα αρχαία και βυζαντινά χρόνια. Μια πόλη ζωντανή και ακμάζουσα που παραλίγο να ερημωθεί όταν έπεσε στα χέρια των Τούρκων.
Η άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς Τούρκους έγινε στις 29 Μαρτίου 1430, μια εικοσαετία πριν την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Η άλωση της συμβασιλεύουσας θεωρήθηκε προάγγελος της τελικής πτώσης του Βυζαντίου και θρηνήθηκε από όλη την Ευρώπη. Ο Μουράτ Β’ (σσ. πατέρας του Μωάμεθ Β’ του Πορθητή) μπαίνοντας κατακτητής στην πόλη μετατρέπει την εκκλησία της Αχειροποιήτου σε τζαμί και προσεύχεται. Παράλληλα οι στρατιώτες του σκοτώνουν, λεηλατούν και αρπάζουν τους κατοίκους για να πουληθούν ως σκλάβοι. Από αυτούς που γλιτώνουν, πολλοί εγκαταλείπουν την πόλη. Η Θεσσαλονίκη των 7.000 ψυχών τότε κινδυνεύει να ερημωθεί.
Ο Μουράτ Β’ καλεί τότε Τούρκους μουσουλμάνους από την περιοχή των Γιαννιτσών να εποικήσουν την πόλη. Παράλληλα απελευθερώνει πολλούς Έλληνες που είχαν αιχμαλωτιστεί, πληρώνοντας μάλιστα ο ίδιος τα λύτρα τους και προτρέποντας και τους αξιωματούχους του να κάνουν το ίδιο. Οι απελευθερωμένοι Έλληνες προ τρέπονται να γυρίσουν σπίτι τους -αν είναι εφικτό- ή να παραμείνουν στην πόλη. Επίσης ο Μουράτ φέρνει χριστιανούς από την Χαλκιδική. Τέλος, ο διωγμός των Εβραίων από τη δυτική Ευρώπη και η εγκατάστασή τους στην πόλη δίνει άλλη μια τονωτική πληθυσμιακή ένεση. Η επίσημη απογραφή του 1519 φανερώνει μια πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη: 15.715 Εβραίοι, 6.875 Μουσουλμάνοι και 6.635 Έλληνες σε μια πόλη με συνολικό πληθυσμό κοντά στις 30.000. Είναι την ίδια περίοδο που στη Θεσσαλονίκη βρέθηκε ο Οθωμανός χαρτογράφος και ερευνητής Piri Reis, ο οποίος γράφει πως πρόκειται «ακόμη για μια μεγάλη πόλη».
Οι Τούρκοι έποικοι καταλαμβάνουν αδιακρίτως σπίτια, ακόμη και εκκλησίες. Θα εγκατασταθούν κυρίως στην Άνω Πόλη και την Ακρόπολη, έχοντας θέα προς τον Θερμαϊκό Κόλπο. Η έλλειψη σχεδίου δόμησης και ρυμοτομίας φανερώνεται μέχρι σήμερα, με μια βόλτα στη διατηρητέα αυτή γειτονιά της Θεσσαλονίκης. Ο ίδιος ο Μουράτ Β’ κρατά για τον εαυτό του μια οχυρή και με ανεμπόδιστη θέα προς τη θάλασσα περιοχή για να χτίσει το παλάτι του κοντά στον Προφήτη Ηλία. Τον 17ο αιώνα ο διάσημος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή μιλά για 48 συνοικίες Τούρκων και ανάλογο αριθμό τζαμιών.
Η πλειοψηφία των τούρκικων συνοικιών ήταν πάνω από τον «φαρδύ δρόμο», όπως έλεγαν την Εγνατία. Κάτω από την Εγνατία ήταν λίγες μόνο συνοικίες: Akça Mescid (σημερινή πλατεία Ναυαρίνου), Debbag Hayrettin (συμβολή των οδών Ζύξιδος και Ικτίνου) και Timurtas (Γρηγορίου Παλαμά και Παύλου Μελά).
Τα τούρκικα σπίτια ήταν διώροφα ή τριώροφα, βαμμένα σε έντονα χρώματα, συνήθως κόκκινο. Στο πίσω μέρος, έτσι ώστε να μην είναι ορατοί από τον δρόμο, υπήρχαν κήποι με οπωροφόρα δέντρα και λουλούδια. Δεν έλειπαν τα σιντριβάνια και τα πηγάδια, ανάλογα βέβαια με την οικονομική δυνατότητα του ιδιοκτήτη. Στις προσόψεις των σπιτιών χαρακτηριστικά ήταν τα χαγιάτια και τα σαχνισιά.
Το νερό είχε ιδιαίτερη σημασία στη μουσουλμανική παράδοση. Σύμφωνα με το Κοράνι, η κατασκευή μιας βρύσης ήταν πράξη θεάρεστη. Έτσι, πλούσιοι μπέηδες κατασκεύαζαν μαρμάρινες κρήνες με το όνομά τους για να τους μνημονεύουν οι διψασμένοι περαστικοί. Στην πόλη υπήρχαν πάνω από 100 κρήνες, ενώ αρκετές σώζονται και σήμερα, όπως η κρήνη στο Τσινάρι.
Η τουρκική παρουσία συνεχίστηκε στην πόλη ακόμη και μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912. Οι τουρκικές συνοικίες άδειασαν από τους μουσουλμάνους ενοίκους τους με τη συνθήκη της Λωζάνης, το 1923. Η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών δεν έφερε μόνο Έλληνες από τη Μικρά Ασία. 400.000 Μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν την Ελλάδα, πολλοί από τους οποίους ζούσαν στη Μακεδονία.
Η Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων
Εβραίοι υπήρχαν στη Θεσσαλονίκη από την αρχαιότητα ακόμη. Ήταν Ελληνόφωνοι και γνωστοί ως Ρουμανιώτες. Το 1470 οι διωγμοί των Εβραίων από τους ηγεμόνες κυρίως της Γερμανίας και της Ουγγαρίας φέρνουν στην ήδη πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη τους εμπόρους Ασκενάζυ. Είναι, όμως, το 1492 που εγκαθίστανται στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις οι Σεφαραδίτες Εβραίοι, διωγμένοι από την Ισπανία, την Πορτογαλία, την Κάτω Ιταλία. Πρόκειται για τους λεγόμενους Ισπανοεβραίους οι οποίοι ζητούν καταφύγιο στην τότε οθωμανική αυτοκρατορία. Μαρτυρίες αναφέρουν πως το 1507 υπάρχουν ήδη 10.000 σπίτια Εβραίων. Τον 18ο αιώνα θα εγκατασταθούν στην πόλη οι Λιβούρνοι με καταγωγή από την Τοσκάνη. Εδώ ανήκουν οικογένειες γνωστές στους Θεσσαλονικείς, όπως η οικογένεια Allatini, Fernadez, Morpurgo. Τον 18ο αιώνα ο Εβλιγιά Τσελεμπί κάνει λόγο για 56 συνοικίες Εβραίων, 36 μεγάλες συναγωγές και πολλές ακόμη μικρότερες. To 1901 οι Εβραίοι αποτελούν το 51 % του πληθυσμού.
Οι Εβραίοι εγκαθίστανται κυρίως στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης, από την παραλία ως την Εγνατία. Η ανώτερη τάξη αποτελεί το 25 % και ζει πλουσιοπάροχα, με σπίτια εξοχικά και δεξιώσεις. Ασχολούνται με το εμπόριο και τη βιομηχανία (καπνά, άλευρα και κλωστοϋφαντουργία). Το υπόλοιπο 75 % είναι εργάτες και μικροπωλητές, ζώντας σε συνθήκες φτώχειας και εξαθλίωσης.
Οι πρώτοι τριγμοί αρχίζουν με την απελευθέρωση της πόλης το 1912. Τότε που οι Εβραίοι πρέπει να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα, με τους ελληνικούς νόμους, την ελληνική διοίκηση και την ελληνική γλώσσα. Η πυρκαγιά του 1917 που κατάκαψε το πυκνοκατοικημένο από Εβραίους κέντρο της Θεσσαλονίκης και η συνακόλουθη απαλλοτρίωση από το ελληνικό δημόσιο για την εκ νέου ανοικοδόμηση του κέντρου είναι άλλο ένα πλήγμα. Πολλοί Εβραίοι μεταναστεύουν τότε σε χώρες της Ευρώπης. Ωστόσο το 1941 η εβραïκή κοινότητα αριθμεί ακόμη 56.000 ψυχές. Η ναζιστική κατοχή είναι αυτή που διαγράφει σχεδόν το εβραïκό στοιχείο από την πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη. Υπολογίζεται πως το 96% του εβραïκού πληθυσμού της Βόρειας Ελλάδας εξοντώθηκε. Από τα 1950 άτομα που σώθηκαν πολλοί δεν επέστρεψαν. Κινήθηκαν προς τη Γαλλία ή το νεοïδρυθέν κράτος του Ισραήλ.
Σήμερα η εβραïκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης υπολογίζεται ότι αριθμεί περίπου 1.000 άτομα. Το αποτύπωμα, ωστόσο, των Εβραίων δεν έχει χαθεί ακόμη. Είναι φανερό στα ονόματα οδών και στις υπέροχες επαύλεις που κοσμούν το παραλιακό μέτωπο της πόλης.
Πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη: η ελληνική μειοψηφία
Η τρομοκρατία που ακολούθησε την τουρκική κατάληψη έδιωξε το ελληνικό στοιχείο από τη Θεσσαλονίκη. Μαρτυρίες του πρώτου καιρού μετά την άλωση κάνουν λόγο για μόλις 2.000 κατοίκους. Οι κινήσεις του Μουράτ βοήθησαν κάπως τον επαναπατρισμό των Θεσσαλονικέων.
Οι Χριστιανοί κατοικούσαν κυρίως στο ανατολικό τμήμα του κέντρου, κατά μήκος της Εγνατίας. Οι Έλληνες ζουν γύρω από τις εκκλησίες που δεν μετατράπηκαν σε τζαμιά, περίπου 30. Ο Εβλιγιά Τζελεμπί τον 18ο αιώνα κάνει λόγο για 16 συνοικίες, χωρίς όμως να χωρίζει τους Έλληνες από τους Αρμένιους, αφού είναι ομόθρησκοι και ομόδοξοι.
Το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα φέρνει αλλαγές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές που αντικατοπτρίζονται και στην πόλη. Η κατεδάφιση του ανατολικού τείχους αφήνει την πόλη να αναπνεύσει. Η ελληνική αστική τάξη ακμάζει και πλούσιες επαύλεις χτίζονται στη συνοικία των Εξοχών. Τον 20ο αιώνα όμως γίνονται οι ριζικές αλλαγές. Η απελευθέρωση της πόλης, η πυρκαγιά του 1917 και η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών αλλάζει το πρόσωπο και την ανθρωπογεωγραφία της Θεσσαλονίκης.
Οι Φράγκοι της Θεσσαλονίκης
Η σημασία της Θεσσαλονίκης ως εμπορικό κέντρο αυξάνει από τις αρχές του 18ου αιώνα. Μετά τον Γάλλο πρόξενο, στην πόλη εγκαθίσταται και Άγγλος. Σταδιακά αρχίζει να αναπτύσσεται η γαλλική παροικία της Θεσσαλονίκης. Χτίζεται μάλιστα μια ευρύχωρη εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Λουδοβίκο.
Οι Φράγκοι εγκαθίστανται στην περιοχή που οι Τούρκοι ονόμαζαν «Malta», κατάλοιπο της συνοικίας Βενετών, χρονολογούμενη από το 1277. Ο «φραγκομαχαλάς» αρχίζει να αναπτύσσεται στα μέσα του 18ου αιώνα. Η ευρωπαïκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη ακολούθησε ανάλογη πορεία με την οικονομική σημασία της πόλης. Με την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα, η οικονομία δέχτηκε τα χτυπήματα της ελληνικής πραγματικότητας. Σιγά σιγά ο φραγκομαχαλάς ερήμωσε από γαλλικές φωνές.
Στους αιώνες που μετρά η Θεσσαλονίκη λαοί διάφοροι την αποκάλεσαν πόλη και πατρίδα τους. ‘Άφησαν πίσω τους κτίρια, ονόματα μα και τους προγόνους τους, στα κοιμητήρια που βρίσκονται στο ανατολικό τμήμα του κέντρου της πόλης. Η παλιά πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη δεν υπάρχει πια. Μια βόλτα στους δρόμους της πόλης, ειδικά δυτικά, δείχνει όμως πως το πολυεθνικό ψηφιδωτό είναι ακόμη εδώ. Μα με διαφορετικές ψηφίδες.
Πηγές:
Faraggi Rychner, A.M. (2021). Η ιστορία εβραïκών οικογενειών της Θεσσαλονίκης. parallaxi. Ανακτήθηκε από: parallaxi.gr (τελευταία πρόσβαση: 13/08/2024)
Στούκας, Μ. (2019). Η Θεσσαλονίκη στα χρόνια της τουρκοκρατίας (1430-1821). Πρώτο Θέμα. Ανακτήθηκε από: protothema.gr (τελευταία πρόσβαση: 12/-08/2024)
Φραγκούλης, Γ. (2016). Η έλευση των Τούρκων. Ανακτήθηκε από: thessalonikinfo.gr (τελευταία πρόσβαση: 12/-08/2024)
Ιστορία της Θεσσαλονίκης έως την Απελευθέρωση. Ανακτήθηκε από: thessalonikiguide.gr (τελευταία πρόσβαση: 12/-08/2024)
