Ψυχοσάββατο, η μέρα των ψυχών
Όπως η Κυριακή είναι η μέρα της Αναστάσεως του Κυρίου, το Σάββατο είναι αφιερωμένο στις ψυχές των κεκοιμημένων, προκειμένου οι πιστοί να τους μνημονεύουν. Παρόλο όμως που κάθε Σάββατο είναι αφιερωμένο στις ψυχές, η Εκκλησία έχει καθιερώσει δύο επίσημα Ψυχοσάββατα. Ο λόγος που η Εκκλησία καθιέρωσε τα δύο αυτά Ψυχοσάββατα είναι για να μνημονεύονται όλοι οι νεκροί. Πράγματι μπορεί κάποιοι να πέθαναν σε μικρή ηλικία, στη θάλασσα, στην ξενιτιά ή χωρίς να υπάρχουν συγγενείς που θα φροντίσουν το μνημόσυνο. Έτσι, αυτά τα Ψυχοσάββατα μνημονεύονται όλες οι ψυχές των κεκοιμημένων, «απ’ αρχής μέχρις εσχάτων».
Το πρώτο Ψυχοσάββατο είναι πριν την Κυριακή της Απόκρεω και το άλλο πριν την γιορτή της Πεντηκοστής. Ωστόσο, σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας έχουν καθιερωθεί κι άλλα Ψυχοσάββατα. Έτσι, στη Βόρεια Ελλάδα, στη Θεσσαλονίκη, το Σάββατο πριν από την εορτή του πολιούχου Αγίου Δημητρίου θεωρείται το τρίτο Ψυχοσάββατο. Στην κεντρική Ελλάδα η παράδοση θέλει άλλα δύο Ψυχοσάββατα, που ορίζονται από την Καθαρά Δευτέρα. Αυτά είναι το Σάββατο πριν την Κυριακή της Τυρινής (της Συγχωρέσεως) και το πρώτο Σάββατο των νηστειών, ήτοι το Σάββατο μετά την Καθαρά Δευτέρα («των Αγιοθοδώρων»). Τα τελευταία έχουν ιδιαίτερη σημασία για τος πιστούς, όπως φαίνεται κι από το λαϊκό δίστιχο:
Ανάθεμα που δούλεψε τα τρία τα Σαββάτα.
Advertising
Της Κρεατινής, της Τυρινής και των Αγιοθοδώρων.
Πέρα όμως από τα Ψυχοσάββατα, δέηση υπέρ των ψυχών γίνεται και το πρώτο χρονικό διάστημα μετά το θάνατο κάποιου. Έτσι έχουμε τα «τριήμερα», τα «εννιάμερα», τα «σαράντα», καθώς και το ετήσιο μνημόσυνο. Πάντως το μνημόσυνο υπέρ των ψυχών είναι μια παράδοση που χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Από τα αρχαιοελληνικά μνημόσυνα στα Ψυχοσάββατα
Οι αρχαίοι Έλληνες τιμούσαν τους νεκρούς τους την 3η, 9η και 30η μέρα από το θάνατό τους, αλλά και στον χρόνο πάνω. Γιορτή αφιερωμένη στους νεκρούς ήταν τα «Νεκύσια» που τελούνταν κατά τον μήνα Βοηδρομίωνα (σσ. μέσα Σεπτέμβρη-Οκτώβρη -η γιορτή για τους νεκρούς τελούνταν πριν τη φθινοπωρινή ισημερία). Μήνας αφιερωμένος στους αποθανόντες, αφού τότε τιμούσαν και τους νεκρούς μαχητές του Μαραθώνα, ενώ τον ίδιο μήνα γίνονταν τα περίφημα Ελευσίνια μυστήρια -λατρεία που πιστεύεται πως είχε σχέση με την πίστη στην μεταθανάτια ζωή και την ανάσταση.
Στα «Νεκύσια» προσέφεραν λάδι, κρασί, αρώματα και θυσίαζαν μια κότα ή έναν κόκορα, μαύρου χρώματος. Η αρχαιοελληνική αυτή γιορτή μπορεί να απηχείται στο ιμβριώτικο έθιμο, με την επίσκεψη στο νεκροταφείο και το νεκρόδειπνο, μετά τον 15Αύγουστο.
Ωστόσο, δεν είναι μόνον τα «Νεκύσια» που μπορούν να συνδεθούν με τα Ψυχοσάββατα. Τον μήνα Ανθεστηρίωνα (σσ. μέσα Φεβρουαρίου-μέσα Μαρτίου) γιόρταζαν τα Ανθεστήρια. Τα Ανθεστήρια ήταν γιορτή αφιερωμένη στον Διόνυσο, ενώ ο εορτασμός τους συμπίπτει περίπου με τις δικές μας Απόκριες. Ο Διόνυσος ήταν ο θεός του κρασιού, άρα της ζωής, της χαράς, του κεφιού. Ωστόσο, συνδέεται και με τη βλάστηση, την άνθιση, την ανάσταση. Έτσι, μια γιορτή υπέρ των νεκρών δεν είναι τόσο παράταιρη όσο φαίνεται αρχικά. Την τρίτη μέρα, λοιπόν, των Ανθεστηρίων, γιορτάζονταν οι «Χύτροι». Μια γιορτή αφιερωμένη στους νεκρούς με νεκρικές προσφορές καρπών («πανσπερμία» ή «πανκαρπία») και σπονδές πάνω στους τάφους.
Από τους κολλύβους στα κόλλυβα
Η λέξη «κόλλυβο» σήμαινε αρχικά κάθε μικρό, σταρένια γλυκό σε σχήμα πίτας και τα «τραγήματα», ξηρούς καρπούς δηλαδή, όπως καρύδια, αμύγδαλα και φουντούκια. Στον Αριστοφάνη «κόλλυβος» είναι ένα νόμισμα πολύ μικρής σημασίας, ελαφρύ και λεπτό σε πάχος.
Πώς έφτασε, λοιπόν, να έχει η λέξη τη σημερινή της σημασία; Τα πρώτα χριστιανικά χρόνια συνήθιζαν στα μνημόσυνα να μοιράζουν και νομίσματα μικρής αξίας, ένα είδος ελεημοσύνης «υπέρ αυτών που έφυγαν προς τον Κύριον». Με τα χρόνια, κατάληξε και το σιτάρι να λέγεται «κόλλυβο».
Βασικό συστατικό των κολλύβων που προσφέρονται το Ψυχοσάββατο είναι το σιτάρι, καθώς σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας συμβολίζει τον θάνατο, την ταφή και την ανάσταση. Ο συμβολισμός αφορά μόνον το σιτάρι κι όχι άλλους καρπούς δημητριακών, όπως π.χ. η βρώμη. Βασικό στοιχείο της διατροφής, συνδέθηκε με τους νεκρούς από την αρχαιότητα, με σιτάρι να τοποθετείται στους τάφους των νεκρών.
Στη χριστιανική παράδοση τα κόλλυβα που προσφέρονται στα μνημόσυνα και σε ορισμένα Ψυχοσάββατα έχουν 9 υλικά, όσα και τα τάγματα των Αγγέλων. Το βασικό συστατικό είναι το σιτάρι, που συμβολίζει την ψυχή του νεκρού. Τα υπόλοιπα υλικά μπορεί να ποικίλλουν από περιοχή σε περιοχή, όμως τα συνηθέστερα είναι:
- ρόδι: συμβολίζει την λαμπρότητα του παραδείσου.
- τα ασπρισμένα αμύγδαλα ή καρύδια: αναφορά στα γυμνά οστά, υπενθύμιση της κοινής μοίρας όλων των ανθρώπων
- σταφίδα: αναφορά στον Χριστό, που είναι η άμπελος. Στα αρχαία χρόνια συμβόλιζε τον Διόνυσο και την γλύκα της ζωής.
- ξηροί καρποί: η ζωή που δε σταματά, που αναπαράγεται.
- μπαχαρικά: τα αρώματα του κόσμου.
- μαϊντανός (σε κάποιες παραλλαγές δυόσμος): αναφορά στην ευχή για ανάπαυση «σε τόπο χλοερό».
- φρυγανιά ή τρίμμα από στραγάλια ή αλεύρι: αναφορά στο ελαφρύ χώμα.
- ζάχαρη: συμβολίζει τη γλύκα του παραδείσου, ενώ το άσπρο χρώμα της είναι το χρώμα του θριάμβου, το φως του παραδείσου.
Από τα Νεκύσια και τους Χύτρους στο Ψυχοσάββατο, ο κοινός τόπος είναι η αγάπη και η ανάμνηση του νεκρού. Μπορεί η χριστιανική θρησκεία να έχει μια πολύ διαφορετική θεώρηση για τον θάνατο, σε σχέση με την αρχαία Ελλάδα. Ωστόσο, συγκλίνουν στην πεποίθηση πως το ενδιαφέρον μας για έναν άνθρωπο δεν λήγει με το θάνατό του, βρίσκοντας τρόπους να τιμούμε την μνήμη του.
Πηγές:
Τσώλη Χ., Μ. (2024). Τα Ψυχοσάββατα και οι ρίζες τους στην Αρχαιότητα -Τι ήταν τα«Νεκύσια». Το Βήμα. Ανακτήθηκε από: www.tovima.gr (τελευταία πρόσβαση: 18/03/2024)
Τι και ποια είναι τα Ψυχοσάββατα. Ανακτήθηκε από: www.orthodoxoiorizontes.gr (τελευταία πρόσβαση: 18/03/2024)
