Τα πύρινα ελληνικά καλοκαίρια
Κάθε καλοκαίρι κάτοικοι και τουρίστες βρισκόμαστε στο ίδιο έργο θεατές, με πυρκαγιές να καταπίνουν χιλιάδες στρέμματα δασικών εκτάσεων και καλλιεργήσιμων εδαφών. Καίγονται σπίτια, καταστρέφονται περιουσίες, ενώ βαρύς είναι ο φόρος αίματος. Το 2007 στις φωτιές της Πελοποννήσου χάθηκαν 84 άνθρωποι, ενώ στο Μάτι το 2018 βρήκαν το θάνατο 104 άνθρωποι, καθιστώντας την πυρκαγιά στο Μάτι, τη δεύτερη φονικότερη στον κόσμο για τον 21ο αιώνα, μετά τις φωτιές στην Αυστραλία του 2009 (σσ. 173 νεκροί).
Οι πρόσφατες καταστροφικές πυρκαγιές στην Αττική έφεραν για άλλη μια φορά στην επικαιρότητα το ερώτημα «Τίς πταίει;» για τα πύρινα καλοκαίρια της Ελλάδας. Οι αιτίες ποικίλλουν ανάλογα την πηγή. Κυβερνητικά χείλη ψέγουν την κλιματική αλλαγή. Κατηγορούνται επίσης οι δυνατοί άνεμοι και οι δύσβατες περιοχές που δεν μπορούν να προσεγγίσουν επίγειες δυνάμεις. Κινούν δε το δάχτυλο για όσους δεν καθαρίζουν τα οικόπεδά τους, καθιστώντας την αντιπυρική προστασία άλλη μια ατομική ευθύνη.
Από την άλλη πλευρά βρίσκονται όσοι βιώνουν τη φωτιά και τις καταστροφικές συνέπειές της. Πυροσβέστες που μετριούνται και βγαίνουν ολιγάριθμοι. Εθελοντές που αφήνουν τα σπίτια τους μερόνυχτα πολεμώντας τον πύρινο εφιάλτη, χωρίς πολλές φορές κατάλληλο εξοπλισμό. Ένδεια εναέριων μέσων, απαρχαιωμένα τα υπάρχοντα. Κάτοικοι που παλεύουν μόνοι τους να σώσουν την περιουσία τους, ενώ ηχεί η εντολή εκκένωσης του 112.
Πρόσφατα ένα νέο εξιλαστήριο θύμα βρέθηκε. Το πεύκο στην Ελλάδα φταίει για τις καλοκαιρινές πυρκαγιές.
Το «κακό» πεύκο
Το πεύκο είναι ένα δέντρο λιτοδίαιτο. Δε ζητά πολύ νερό και μπορεί να φυτρώσει και να αναπτυχθεί σε εδάφη υποβαθμισμένα. Στην Ελλάδα συναντώνται 7 είδη πεύκης. Η μαύρη πεύκη και το ρόμπολο συναντώνται σε ορεινά εδάφη, όπως και τα είδη δασόπευκο και μακεδονίτικο, με μικρότερη όμως παρουσία στον ελλαδικό χώρο. Η κουκουναριά ή ήμερο πεύκο (Pinus pinea) δίνει το κουκουνάρι και φύεται σε πεδινές και παραθαλάσσιες περιοχές. Συναντάται κυρίως στη Χαλκιδική και τις Σποράδες. Η τραχεία και η χαλέπιος πεύκη είναι τα είδη με τη μεγαλύτερη εξάπλωση και συναντώνται σε χαμηλό υψόμετρο. Η χαλέπιος πεύκη (Pinus halepensis) δίνει το ρετσίνι.
Τα πεύκα έχουν χαρακτηριστεί και ως «δέντρα-δολοφόνοι» λόγω της ταχύτητας με την οποία μεταδίδεται η φωτιά σε ένα πευκοδάσος. Η δημοφιλής θεωρία που θέλει τα κουκουνάρια των δέντρων να εκτοξεύονται και να σκάνε σαν χειροβομβίδες, βοηθώντας την εξάπλωση της φωτιάς δεν ευσταθεί. Κι αυτό γιατί τα κουκουνάρια έχουν ένα σκληρό περίβλημα, πάχους 2,5 εκατοστών, άτρωτο από την φωτιά. Είναι ο τρόπος της φύσης να προστατέψει τους σπόρους του φυτού. Το κουκουνάρι διαθέτει και άλλους εκπληκτικούς τρόπους επιβίωσης. Όταν αντιληφθεί ότι η θερμοκρασία στο έδαφος έπεσε σε φυσιολογική τιμή, ενδεικτικό ότι η φωτιά έσβησε (συνήθως 48 ώρες μετά), το κουκουνάρι ανοίγει, διασπείροντας τα σπέρματά του. Από αυτούς τους σπόρους θα βγουν τα νέα δέντρα.
Τα πεύκα, πάντως, όντως καίγονται ευκολότερα από άλλα είδη. Αιτία είναι το ρετσίνι που βρίσκουμε στη χαλέπιο πεύκη, είδος με τη μεγαλύτερη εξάπλωση στον ελλαδικό χώρο. Το ρετσίνι είναι μια εύφλεκτη ύλη. Πρόκειται ουσιαστικά για έναν υδρογονάθρακα, ένα καύσιμο που τρέφει τη φωτιά.
Το πεύκο είναι, άλλωστε ένα είδος που αγαπά τη φωτιά, καθώς ακόμη και χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση, ένα πευκοδάσος θα καεί μία ή δύο φορές μέσα σε έναν αιώνα. Και μετά θα αναγεννηθεί. Αν τουλάχιστον οι άνθρωποι του αφήσουν χώρο.
Οι «πυρομανείς» Ρωμαίοι και το πεύκο στην Ελλάδα
Οι αρχαίοι Έλληνες γύρω από τα νεκροταφεία -τα οποία, όπως και σήμερα, βρίσκονταν εκτός των τειχών της πόλης- φύτευαν κυπαρίσσια. Το κυπαρίσσι ήταν γνωστό από την αρχαιότητα για τις αντιπυρικές του ιδιότητες. Τα κυπαρίσσια συγκρατούν περισσότερο νερό κι έτσι η επέκταση της φωτιάς είναι πιο δύσκολη. Έτσι, σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι Έλληνες είχαν μια δίοδο διαφυγής, σε περίπτωση που η πόλη έπιανε φωτιά λόγω εχθρικής ενέργειας ή τυχαίου γεγονότος.
Τον τελευταίο καιρό κυκλοφορεί μια θεωρία σύμφωνα με την οποία οι Ρωμαίοι είναι αυτοί που έφεραν το πεύκο στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα όταν κατέκτησαν την Ελλάδα, οι Ρωμαίοι έκοψαν τα κυπαρίσσια και φύτεψαν περιμετρικά των πόλεων πεύκα, γνωστά ήδη από την αρχαιότητα για την ευκολία με την οποία αναφλέγονται. Έτσι, όταν μια πόλη επαναστατούσε, οι κατακτητές έβαζαν φωτιά στα πεύκα της περιοχής, η οποία γρήγορα επεκτεινόταν στην πόλη, τιμωρώντας τους επαναστάτες.
Η θεωρία -αν και δελεαστική και συμφέρουσα, αφού αποσείει τις ευθύνες ολονών- έχει μάλλον σαθρή βάση. Κι αυτό κυρίως γιατί φαίνεται πως τα πράγματα έγιναν αντίθετα. Δεν έφεραν δηλαδή οι Ρωμαίοι το πεύκο στην Ελλάδα, αλλά οι Έλληνες πήγαν το πεύκο στη Ρώμη. Παλαιοντολογικά ευρήματα, μυθολογία και έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης φανερώνουν την ύπαρξη του πεύκου πολύ πριν την έλευση του Ρωμαίου κατακτητή.
Πεύκο στην Ελλάδα: μύθοι και ιστορία
Το πεύκο είναι δέντρο ενδημικό του βορείου ημισφαιρίου και αυτοφυές στις περισσότερες περιοχές που συναντάται. Η χαλέπιος πεύκη -το συχνότερο είδος στην Ελλάδα- έχει μια προτίμηση στο ζεστό και ξηρό κλίμα.
Ένας πρόγονος του πεύκου βρέθηκε στη Λέσβο. Συγκεκριμένα στο απολιθωμένο δάσος της Λέσβου βρέθηκε ο απολιθωμένος κορμός ενός δένδρου που ανήκει στην οικογένεια των πρωτοπευκιδών. Χρονολογείται 2ο εκατομμύρια χρόνια πριν και σύμφωνα με τους παλαιοβοτανολόγους αποτελεί την προγονική μορφή του σύγχρονου πεύκου.
Το πεύκο κατέχει σημαντική θέση στην αρχαία ελληνική μυθολογία, συνδεόμενο με τον θεό Διόνυσο. Ο θεός Διόνυσος, θεός του κρασιού και του γλεντιού, εικονίζεται συχνά να κρατά τον θύρσο, αυτός ή οι ακόλουθοί του. Ο θύρσος ήταν ένα ραβδί που στην κορυφή είχε ένα κουκουνάρι. Συχνά ήταν τυλιγμένο με κισσό, ιερό φυτό για τον Διόνυσο. Άλλες φορές εικονίζονται οι ακόλουθοι τους στεφανωμένοι με κλαδιά πεύκου.
Ένας άλλος θεός που συνδέθηκε με τον πεύκο ήταν ο Ποσειδώνας, ο θεός της θάλασσας. Το πεύκο θεωρούνταν πρώτης τάξεως υλικό για την κατασκευή πλοίων, λόγω της αντοχής του. Το ρετσίνι χρησιμοποιήθηκε, επίσης, για στεγανοποίηση των πλοίων. Όσον αφορά τη λατρεία του θεού Ποσειδώνα φαίνεται πως τα ιερά άλση, τα αφιερωμένα στον θεό, αποτελούνταν από πεύκα. Τέλος, το έπαθλο των νικητών στα Ίσθμια (πανελλήνια αθλητική γιορτή προς τιμήν του Ποσειδώνα) ήταν ένα στεφάνι από φύλλα κλαδιά πεύκου.
Όπως σε όλα τα δέντρα, έτσι και στα πεύκα οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι ζουν θεότητες των δασών, οι Νύμφες. Υπάρχει, μάλιστα, η ιστορία μιας νύμφης που μεταμορφώθηκε σε πεύκο. Η Νύμφη Πίτυς, προσπαθώντας να σωθεί από τον θεό Πάνα που την πολιορκούσε ερωτικά, μεταμορφώθηκε σε πεύκο. Ο ερωτευμένος Πάνας κατέληξε να στολίζει το κεφάλι του με φύλλα και καρπούς από το δέντρο στο οποίο μεταμορφώθηκε η Πίτυς. Ο Πάνας, πάντως, θεωρείται ο θεός όλων των κωνοφόρων και άρα και του πεύκου.
Αντιπυρική προστασία: μια παλιά υπόθεση
Η επιθυμία του ανθρώπου να θωρακίσει την περιουσία του απέναντι στην καταστροφική μανία των δασικών πυρκαγιών δεν είναι νέα. Από τα αρχαία χρόνια οι άνθρωποι προσπαθούσαν να φυτέψουν γύρω από την περιουσία τους δέντρα ανθεκτικότερα στην φωτιά. Οι Εβραίοι, για παράδειγμα, που ζούσαν στην Κύπρο φύτευαν γύρω από τα οπωροφόρα δέντρα τους συστάδες από κυπαρίσσια. Η τακτική αυτή προστάτευε τα δέντρα τόσο από τη φωτιά, όσο και από τον αέρα.
Μια άλλη τακτική, συνήθης στη Μεγαλόνησο και αλλού, ήταν οι φυσικοί φράχτες από φραγκοσυκιές ή αλλιώς παπουτσοσυκιές. Με χαμηλές ανάγκες για νερό και γενικά περιποίηση, η φραγκοσυκιά είναι σχεδόν άτρωτη από τη φωτιά.
Σήμερα μεταξύ άλλων μέτρων ενθαρρύνεται η αναδάσωση με δέντρα πιο ανθεκτικά στη φωτιά. Ωστόσο, αυτό δεν είναι λύση. Από τη μια πλευρά, ακόμη και αν δεν τα φυτέψουμε εμείς, το πεύκο στην Ελλάδα θα βρει τον τρόπο και θα φυτρώσει μόνο του. Από την άλλη πλευρά, δεν μπορούν να ευδοκιμήσουν όλα τα είδη παντού. Πώς μπορεί να ευδοκιμήσει το πλατάνι σε εδάφη υποβαθμισμένα και ξηρά; Η φραγκοσυκιά από την άλλη θέλει ξηρό και θερμό κλίμα και για αυτό συναντάμε μπόλικες στις Κυκλάδες. Δε θα μπορούσε να ευδοκιμήσει σε υψόμετρο.
Αυτό που θα μπορούσε να γίνει είναι η συντήρηση και ο καθαρισμός του εδάφους των πευκοδάσων. Η Ισπανία χρόνια τώρα με ελεγχόμενη καύση το χειμώνα αφαιρεί τον υπόροφο (σσ. χαμηλή βλάστηση, π.χ. σχίνοι, πουρνάρια) των πευκοδασών. Επίσης, στις περιοχές που η ανθρώπινη παρουσία γειτονεύει με τα πεύκα, θα μπορούσαν να φυτευθούν δέντρα ανθεκτικά στην φωτιά, ώστε να λειτουργήσουν ως «ασπίδα» ανάμεσα στα πεύκα και τις ανθρώπινες κατασκευές.
Ακόμη κι όταν η φωτιά δεν οφείλεται σε ανθρώπινο παράγοντα, δε φταίει το πεύκο. Το πεύκο ήταν εκεί πριν από τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος μπήκε στο χώρο του, έχτισε δίπλα και μέσα στο πευκοδάσος. Κι ως φιλοξενούμενος οφείλει να σεβαστεί τον οικοδεσπότη του.
Πηγές:
Καπαρής, Π. (2021). Προστασία με αντιπυρικά κυπαρίσσια. Η Καθημερινή Κύπρου. Ανακτήθηκε από: kathimerini.com.cy (τελευταία πρόσβαση: 29/08/2024)
Karakitsiou, M. (n.d.). The pine in Greek Mythology. Ανακτήθηκε από: atemplewild.com (τελευταία πρόσβαση: 29/08/2024)
Ρηγόπουλος, Δ. (2021). Για όλα (δεν) φταίει το κυπαρίσσι. Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε από: kathimerini.gr (τελευταία πρόσβαση: 29/08/2024)
