Η Νάουσα αποτελεί μια από τις σπουδαιότερες πόλεις της Ελλάδας εξαιτίας της ιστορίας και των ανθρώπων της. Εκείνο, όμως, που την ξεχωρίζει και την καθιστά μοναδική είναι το δρώμενο με τις Μπούλες, που πραγματοποιείται κάθε χρόνο την περίοδο της Αποκριάς.
Η προέλευσή του
Οι Μπούλες είναι δρώμενο παλαιότατο, κάτι που καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την έρευνα για τον εντοπισμό της προέλευσής του. Κατά καιρούς, βέβαια, έχουν ειπωθεί διάφορες απόψεις ντόπιων ερευνητών που προσπαθούν να ανιχνεύσουν τις απαρχές του.
Η άποψη του Εμ. Βαλσαμίδη
Σύμφωνα με τον ιστορικό – συγγραφέα Εμ. Βαλσαμίδη, το δρώμενο Μπούλες της Νάουσας έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα και σχετίζεται με τη διονυσιακή λατρεία. Πιο αναλυτικά, είναι γνωστές οι παγανιστικές τελετές που πραγματοποιούνταν στην αρχαιότητα και σχετίζονταν με την υποδοχή της άνοιξης ή τη γονιμότητα της γης. Σε αυτές συμμετείχαν αποκλειστικά νέοι άντρες που φορούσαν προσωπείο και αποτελούσαν τον θίασο του Διονύσου. Κατά τα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια, οι τελετές διαδόθηκαν σε περισσότερες περιοχές και με την πάροδο των αιώνων ένα κομμάτι τους αποτυπώθηκε σε μεταγενέστερα έθιμα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο προκύπτει η σύνδεση μεταξύ των τελεστών του τότε διονυσιακού θιάσου με τα μέλη του σημερινού μπουλουκιού.
Η άποψη του Τ. Μπάιτση
Σε μια άλλη εκδοχή, ο λαογράφος – συγγραφέας Τ. Μπάιτσης υποστηρίζει πως το δρώμενο αποτελεί ουσιαστικά αναπαράσταση του γάμου του θεού Διόνυσου και της Βασιλίννας. Έτσι, λοιπόν, και ο ίδιος παρουσιάζει μια σύνδεση του δρώμενου με τη διονυσιακή λατρεία. Παρόλ’ αυτά, στο βιβλίο του «Γιανίτσαροι και Μπούλες της Νιάουστας» (όπου γιανίτσαροι είναι οι αντρικές μορφές και μπούλα η γυναικεία) αναφέρει πως το έθιμο, όπως το γνωρίζουμε σήμερα, τοποθετείται χρονικά στο 1705. Πιο συγκεκριμένα, κάνει λόγο για το πρώτο και μοναδικό παιδομάζωμα της πόλης από έναν απεσταλμένο του Σουλτάνου. Βάσει των λεγομένων του, η πόλη αρνήθηκε να παραδώσει τα παιδιά της και, μάλιστα, σκότωσε τον απεσταλμένο. Έτσι, πολλοί Ναουσαίοι έγιναν αντάρτες και κατέφυγαν στο Βέρμιο. Την επόμενη, λοιπόν, Αποκριά, οι νέοι ντύθηκαν με την αρματολική τους φορεσιά μαζί με το προσωπείο και ξεχύθηκαν στις γειτονιές όπου χόρευαν σε μπουλούκια.
Το δρώμενο
Οι Μπούλες αποτελούν το κυριότερο δρώμενο της περιόδου της αποκριάς στη Νάουσα. Διεξάγεται κάθε χρόνο την Κυριακή της Αποκριάς, την επομένη της Δευτέρα, τη δεύτερη Κυριακή (της Τυρινής), την Καθαρά Δευτέρα και την Κυριακή της Ορθοδοξίας. Παρόλα’ αυτά, δε σχετίζεται με τα καρναβάλια και τις παρελάσεις μεταμφιεσμένων αλλά αποτελεί ένα καθαρά τελετουργικό δρώμενο.
Η προετοιμασία της Μπούλας
Τα άτομα που αποτελούν το μπουλούκι ορίζουν από νωρίς τον αρχηγό τους, εξασφαλίζουν τα όργανα και ετοιμάζουν τις φορεσιές τους. Οι παλιές μπούλες, όπως ονομάζονται οι παλιοί χορευτές, δανείζουν τις φορεσιές τους και βοηθούν στο ντύσιμο. Φυσικά το ντύσιμο μιας Μπούλας ξεκινούσε από το βράδυ του Σαββάτου και ήταν πολύ κουραστικό αφού διαρκούσε όλη τη νύχτα. Οι γυναίκες του σπιτιού και οι μοδίστρες αναλάμβαναν να ράψουν ένα – ένα όλα τα ασήμια πάνω στη στολή και μόλις τελείωναν, ειδικός τεχνίτης έδενε στο κεφάλι το ταράμπουλο με την προσωπίδα (τον πρόσωπο). Στις μέρες μας, το ντύσιμο του νέου ξεκινάει νωρίς το πρωί της Κυριακής αφού, πλέον, δεν απαιτείται το ράψιμο των ασημιών πάνω στη φορεσιά και το ταράμπουλο είναι, ήδη, δεμένο και ραμμένο στον πρόσωπο.
Κυριακή της Αποκριάς
Το μάζεμα
Οι Μπούλες είναι έτοιμες και περιμένουν το νταούλι με το ζουρνά να φτάσουν κάτω από τα σπίτια τους. Με τον ήχο του ζουρνά, η μπούλα βγαίνει στο μπαλκόνι ή στο παράθυρο του σπιτιού για να χαιρετήσει το μπουλούκι που έρχεται να την πάρει. Ανοίγει ψηλά τα χέρια, κοιτάζει τον ουρανό και χαιρετάει, τινάζοντας τον θώρακα, ώστε να ακουστούν τα ασημικά που είναι ραμμένα στο γιλέκο. Έπειτα, κάνει χειραψία, αναπηδώντας τρεις φορές, αποχαιρετά τους ανθρώπους του σπιτιού και όσους βοήθησαν στο ντύσιμο. Ύστερα, αφού χαιρετήσει ένα-ένα τα μέλη του μπουλουκιού, ξεκινούν για να πάρουν την επόμενη μπούλα. Καθ’ όλη τη διάρκεια του μαζέματος, ακούγεται ο λυπητερός ήχος του ζουρνά σε ελεύθερη μελωδία (Ζαλιστός).
Η Νύφη-Μπούλα
Η Νύφη-Μπούλα είναι ένας άντρας ντυμένος με φαρδιά φουστάνια και κεφαλοκάλυμμα γεμάτο λουλούδια, από όπου ξεκινούν τα τούλια και οι κορδέλες. Φοράει, επίσης, προσωπίδα χωρίς μουστάκι και στο στήθος φέρει ψιλά ασήμια. Η οικογένεια του άντρα που θα την υποδυθεί, αναλαμβάνει να τον ετοιμάσει από νωρίς. Όταν το μπουλούκι φτάσει στο σπίτι της Νύφης, αποχαιρετάει τους δικούς της, φιλώντας τους τα χέρια ενώ δεν χαιρετάει το μπουλούκι στο παράθυρο. Φιλάει τα χέρια των μελών του μπουλουκιού, ανοίγοντας ταυτόχρονα την τσέπη της για να δωρίσουν. Η Νύφη πιάνεται ανάμεσα σε δύο μπούλες και πηγαίνουν στα επόμενα σπίτια μέχρι να μαζευτεί ολόκληρο το μπουλούκι.
Στο Δημαρχείο
Μόλις μαζευτεί ολόκληρο το μπουλούκι, κατευθύνονται στο Δημαρχείο (το κονάκι του Μουντίρη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) όπου χαιρετούν το Δήμαρχο, τινάζοντας το στήθος τους, γέρνοντας προς τα πίσω χωρισμένοι σε δυάδες. Η Νύφη κάνει υπόκλιση, έχοντας τα χέρια στη μέση και ανεβαίνει στο Δημαρχείο μαζί με τον αρχηγό για να πάρουν την άδεια και να επιτραπεί στο μπουλούκι να χορέψει στους δρόμους της πόλης. Ο αρχηγός σηκώνει την προσωπίδα για να τον αναγνωρίσει ο Δήμαρχος, εκείνος δωρίζει στη Νύφη και παραχωρεί την άδεια. Έπειτα, ο αρχηγός βγαίνει στο παράθυρο του Δημαρχείου, σηκώνει τα χέρια του ψηλά, τινάζει τον θώρακά του και το μπουλούκι ανταποδίδει. Η άδεια έχει δοθεί και μετά από το νεύμα του αρχηγού, ο χορός ξεκινάει.
Η διαδρομή του μπουλουκιού
Με τη μελωδία του ζουρνά και του νταουλιού, το μπουλούκι ακολουθεί συγκεκριμένο δρομολόγιο στα όρια της παλιάς Νάουσας . Όσο βρίσκεται σε πορεία, φορά τις προσωπίδες και κανένας από τους θεατές δεν επιτρέπεται να χορέψει μαζί τους. Έτσι, αμέσως μετά το Δημαρχείο, φτάνουν στο Τριόδι και, ακολούθως, σταματούν στα Καμένα (σημερινή πλατεία Διοικητηρίου). Επόμενες στάσεις τους η συνοικία της Πουλιάνας και τα Μπατάνια. Χορεύοντας πάλι πατινάδα καταλήγουν στο Κιόσκι, όπου τους περιμένουν πολλοί Ναουσαίοι για να τους θαυμάσουν. Ύστερα, ο χορός θα στηθεί στον Αϊ Γιώργη και στη συνέχεια στον Άγιο Μηνά για να καταλήξουν στα Αλώνια.
Στ’ Αλώνια
Οι Μπούλες φτάνουν στα Αλώνια με την πατινάδα «της Μαρίας» και αρχίζει πια να νυχτώνει. Με την είσοδό τους στην πλατεία, ανασηκώνουν το πρόσωπο, ανά ζευγάρι, μέχρι και τον τελευταίο και εκεί σταματάει ο χορός. Όλα τα σπίτια της γειτονιάς έχουν ετοιμάσει τραπέζι για τα παιδιά που χόρευαν όλη μέρα χωρίς να έχουν φάει ή πιεί τίποτα. Μόλις ξεκουραστούν λίγο, τους καλεί το νταούλι για να ξεκινήσουν πάλι το χορό με τη συμμετοχή πια όλων των κατοίκων.
Μετά το μεγάλο γλέντι που στήνεται στα Αλώνια, οι Μπούλες, τραγουδώντας πατινάδες, θα καταλήξουν στην Πλατεία Διοικητηρίου (Καμένα), θα στήσουν τον τελευταίο τους χορό και θα διαλυθούν.
Παλαιότερα, όταν η Μπούλα επέστρεφε αργά στο σπίτι, κοιμόταν σε ένα στρώμα ή μια καρέκλα για να μην χρειάζεται να ξαναντυθεί την επόμενη μέρα. Σήμερα που το ντύσιμο είναι ευκολότερο, οι νέοι θα ξεκουραστούν και θα ξαναντυθούν την επομένη.
Η Δευτέρα της Αποκριάς
Το πρωί της Δευτέρας, μαζεύονται όλοι στο σπίτι του αρχηγού του μπουλουκιού χωρίς να φορούν τον πρόσωπο. Εκεί πραγματοποιείται ένα μικρό γλέντι με την οικογένεια και τους φίλους του αρχηγού. Έπειτα, με πατινάδα, θα καταλήξουν στο Δημαρχείο όπου θα χορέψουν λίγο και ύστερα θα επισκεφτούν τα σπίτια των μελών του μπουλουκιού για γλέντι, φαγητό και κρασί. Το βράδυ όλα τα μέλη θα χαιρετηθούν μεταξύ τους και θα επιστρέψουν στα σπίτια τους.
Κυριακή της Τυρινής & Καθαρά Δευτέρα
Το δρώμενο επαναλαμβάνεται τη δεύτερη Κυριακή, της Τυρινής, όπως ακριβώς την Κυριακή της Αποκριάς. Την Καθαρά Δευτέρα ξαναμαζεύονται όλοι στο σπίτι του αρχηγού και ακολουθούν το δρομολόγιο της προηγούμενης Δευτέρας. Το βράδυ, στην πλατεία Διοικητηρίου (Καμένα), στήνεται πάλι γλέντι, ώσπου φτάνει η ώρα του χωρισμού. Οι Μπούλες κάνουν έναν κύκλο γύρω από τον οργανοπαίκτη, τον χτυπούν συμβολικά με την πλατιά πλευρά της πάλας στο κεφάλι και φωνάζουν «Πάντα άξιος, και του χρόνου». Στη συνέχεια, ακουμπώντας όλοι τις πάλες με τη μύτη στο έδαφος,δίνουν υπόσχεση λέγοντας «Ό,τι είπαμε και δεν είπαμε εδώ να μείνει».
Κυριακή της Ορθοδοξίας
Μια εβδομάδα μετά, την Κυριακή της Ορθοδοξίας, οι Μπούλες, χωρίς τις προσωπίδες, κατευθύνονται στο Σπήλαιο όπου χορεύουν και στήνεται μεγάλο γλέντι με τη συμμετοχή όλων των παρευρισκόμενων.
Ένα δρώμενο όλο συναίσθημα
Οι Μπούλες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της Νάουσας. Δεν είναι μόνο το θέαμα εντυπωσιακό αλλά, κυρίως, η αίσθηση που προκαλεί όλο το περιβάλλον. Η μελωδία του ζουρνά στο ρυθμό του νταουλιού, σε συνδυασμό με τον ήχο από τα ασημικά του γιλέκου και τις πάλες που χτυπούν, είναι κάτι το απερίγραπτο. Μόνο κάποιος που θα παρακολουθήσει το δρώμενο από κοντά, μπορεί να κατανοήσει αυτό το συναίσθημα.
[στη μνήμη της γιαγιάς μου, Δημητρούλας Νάτσιου]
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο
Βαλσαμίδης Μ. (2002). Ψηφίδες. Νάουσα
Μπάιτσης Τ. (2001). Γιανίτσαροι και Μπούλες της Νιάουστας. Θεσσαλονίκη.
Λύκειο των Ελληνίδων Αθηνών (2000). Μπούλες Νάουσα Ήμαθιας. Αθήνα.
Ζάλιος Χ. (2008). Μπούλες Νάουσας. Ανακτήθηκε από http://zaliosparadosi.blogspot.com/2008/10/blog-post.html (τελευταία πρόσβαση 4/3/21)
