O Μανόλης Αναγνωστάκης κατατάσσεται μεταξύ των ποιητών της Ά Μεταπολεμικής Γενιάς. Κριτήριο κατάταξης του στην προαναφερόμενη ομάδα αποτελεί η χρονολογία γέννησης του, δηλαδή το 1925, πριν από το 1929. Γεννημένος στη Θεσσαλονίκη με καταγωγή από το χωριό Ρούστικα Ρεθύμνου, σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και ειδικεύτηκε ως ακτινολόγος στη Βιέννη (1955-1956). Άσκησε το επάγγελμα του ακτινολόγου στη Θεσσαλονίκη έως το 1978 , ενώ μετά εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.
Είχε έντονη πολιτική δράση στο φοιτητικό κίνημα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, για την οποία φυλακίστηκε το 1948, ενώ το 1949 καταδικάστηκε σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο, αλλά ευτυχώς δεν εκτελέστηκε. Βγήκε από τη φυλακή με τη γενική αμνηστία το 1951.
Εμφανίστηκε στα γράμματα το 1942 με το παραδοσιακό ποίημα «1870-1942», από το περιοδικό «Πειραϊκά Γράμματα» και το 1944 με το νεωτερικό ποίημα «Απροσδιόριστη χρονολογία», στο φοιτητικό περιοδικό «Ξεκίνημα» που ανήκε στον εκπολιτιστικό όμιλο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Κατά τη διετία 1943-1944 ήταν αρχισυντάκτης του περιοδικού «Ξεκίνημα», ενώ από το 1959 έως το 1961 υπήρξε εκδότης και διευθυντής του περιοδικού «Κριτική». Ήταν μέλος της εκδοτικής ομάδας των «Δεκαοκτώ κειμένων» (1970), των «Νέων Κειμένων» και του περιοδικού «Η Συνέχεια» (1973). Ο Αναγνωστάκης δημοσίευσε ποιήματα και κριτικά σημειώματα στα περιοδικά: «Φοιτητής», «Φιλολογικά Χρονικά», «Ελεύθερα Γράμματα», «ο Αιώνας μας», «Ποιητική Τύχη», Επιθεώρηση Τέχνης», «Κριτική», «Εποχές», «Διάλογος»… Επίσης, στην εφημερίδα «Αυγή» δημοσίευε κείμενα για λογοτεχνικά και πολιτικά θέματα.
Συνθέτες όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Θάνος Μικρούτσικος και ο Μιχάλης Γρηγορίου έχουν μελοποιήσει αρκετά ποιήματά του, ενώ ποιήματά του μεταφράστηκαν στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά. Το 1986 του απονεμήθηκε το Κρατικό Βραβείο Ποίησης, ενώ το 1997 ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Ο Αναγνωστάκης εξέδωσε τις εξής ποιητικές συλλογές: «Εποχές» (1945), «Εποχές 2» (1948), «Εποχες 3» (1951), «Η Συνέχεια» (1954), «Τα Ποιήματα (1941-1956)» [συγκεντρωτική έκδοση: 1956, περιλαμβάνονται και οι συλλογές «Παρενθέσεις» και «Η Συνέχεια 2»], «Η Συνέχεια 3» (1954), «Τα Ποιήματα, 1941-1971» [συγκενρωτική έκδοση: 1971], «Το Περιθώριο ’68- 69’» (1979), «Υ.Γ.» (1983)… Άφησε πίσω του αξιόλογο κριτικό έργο γράφοντας μελέτες-βιβλία με κριτικές και δοκίμια: «Υπέρ και κατά»-«Σημειώσεις κριτικής» (1965), «Αντιδογματικά» (1978), «Τα συμπληρωματικά» (1985). Αξιόλογη είναι και η προσφορά του στην ποδοσφαιρική λογοτεχνία με το δοκίμιο «Άγιαξ για πάντα», το οποίο δημοσιεύτηκε στην Αυγή το 1984 και με το κείμενο –μαρτυρία «Σελίδες από την ποδοσφαιρική αυτοβιογραφία μου»(1986). Επιπλέον, εξέδωσε το έργο «Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του»(1987), αφηγηματικό εκ πρώτης όψεως αλλά επί της ουσίας ποιητικό βιβλίο και επέλεξε τα ποιήματα για την ανθολογία «Η χαμηλή φωνή: Τα λυρικά μίας περασμένης εποχής στους παλιούς ρυθμούς» (1990). Ήδη από το 1980 χρησιμοποιώντας το προσωπείο του Μανούσου με το βιβλίο «Παιδική Μούσα», γράφει τραγούδια για την προσχολική και σχολική ηλικία. Με τον Κλείτο Κύρου μετέφρασε τις «Δύο Ωδές» του F.G. Lorca.
Ο Μ. Αναγνωστάκης, κατεξοχήν πολιτικός ποιητής, κινούμενος ανάμεσα στη συλλογική και προσωπική του ιστορία, διαμορφώνει το ποιητικό του ύφος, τη θεματολογία του στα χρόνια πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και την καρδιά της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Η ποίηση του απηχεί κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις που ακολούθησαν μετά την κατοχή. Ορισμένα από τα γνωρίσματα που συγκροτούν την ποιητική του έκφραση, είναι ο χώρος, ο χρόνος, η μελαγχολία, η ήττα, η τραγικότητα των βιωμάτων, τα αδιέξοδα της ύπαρξης και της ζωής, η διάψευση, ο υπαινιγμός, η ειρωνεία, ο σαρκασμός και αυτοσαρκασμός, το αριστερό όραμα… Επίσης, βασικό στοιχείο της ποίησης του είναι το πρόβλημα της ηθικής στάσης σε μία ταραγμένη εποχή από τα πάθη και την ιδεολογική σύγχυση. Σε γενικές γραμμές, στους στίχους του συλλειτουργούν ο κοινωνικός-πολιτικός προβληματισμός, η υπαρξιακή αναζήτηση και οι μεταφυσικοί υποτονοσμοί.
Στα πρώτα του ποιήματα, ο Μ. Αναγνωστάκης, φαίνεται επηρεασμένος από τους συμβολιστές και από την ποίηση του Καρυωτάκη. Το ύφος του ξεκίνησε ως εξομολόγηση στις «Εποχές», συνέχισε η απολογία ως ποίηση-συνομιλία στις «Συνέχειες» και έγινε φωνή-καταγγελία στη συλλογή «Ο Στόχος».
Ο Μ. Αναγνωστάκης θεωρείται, μαζί με τον Ν. Χριστιανόπουλο, εισηγητής του ποιητικού ρεαλισμού. Τα ποιήματά του μπορούν να χαρακτηριστούν νεωτερικά, εφόσον γράφει ελευθερόστιχα ποιήματα με οικείο-απλό-καθημερινό λεξιλόγιο και χαμηλό τόνο, χωρίς ρητορείες και λογοτεχνική πόζα. Εκτός από την απλή γλώσσα που διαμορφώνει στα ποιήματά του, τα τελευταία λειτουργούν και με όρους ποιητικού ρεαλισμού, αφού στο εσωτερικό τους συναντά κανείς το φαινόμενο της δραματικότητας, δηλαδή πυκνή διαδοχή από εικόνες, συναισθήματα, σκέψεις… Η διαδοχή που παρατηρείται στα ποιήματα του Αναγνωστάκη, εμφανίζεται ως έλλογη – ρεαλιστική. Η ποίησή του δεν στοχεύει στον εντυπωσιασμό, αφού δεν χρησιμοποιεί βαρύγδουπα λόγια, αλλά αφήνει την πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της. Μέσα από την πραγματικότητα που εκφράζεται στα ποιήματά του, μπορεί να διακρίνει κανείς, όπως είναι φυσικό, και προσωπικές ερμηνείες, πεποιθήσεις.
Η γραφή του Αναγνωστάκη μπορεί να χαρακτηριστεί από σταδιακή αναδίπλωση του ποιητή σε έναν προσωπικό του κόσμο, στον οποίο επιχειρείται η διαφύλαξη των ανθρωπιστικών αξιών και συναισθημάτων που χάνονται στον σύγχρονο κόσμο. Η αναδίπλωση αυτή εκφράζεται μέσω της συναισθηματικής απόστασης του δημιουργού από τα θέματα που τον απασχολούν και της συχνά επιγραμματικής διατύπωσης. Επιπλέον, η ποίησή του διανθίζεται από στοιχεία μνήμης, αφού παρουσιάζονται αναφορές στην παιδική του ηλικία, σε φίλους του κτλ. Ο Αναγνωστάκης στη συγγραφική του πορεία δημιούργησε και έμμετρα ποιήματα, χρησιμοποιώντας το προσωπείο «Μανούσος Φάσσης» στο έργο του «ο ποιητής Μανούσος Φάσσης» . Αξίζει να σημειωθεί ότι στα ποιήματα του ο Αναγνωστάκης, αν και εκφράζει κάποιες φορές αβεβαιότητα, αποξένωση, αφήνει και ελπίδες στον αναγνώστη, γιατί του δίνει κίνητρα στο να αγωνίζεται για τα ιδανικά του.
Αν δούμε για παράδειγμα το ποίημα «Επιτύμβιον», το οποίο ανήκει στην ποιητική συλλογή του Μανόλη Αναγνωστάκη «Ο Στόχος» (1970), διαπιστώνουμε την απλή γραφή του ποιητή, ένα ποίημα γραμμένο με σαφήνεια, να ανταποδίδει την πραγματικότητα στην ίδια της τη φύση. Ο Αναγνωστάκης εντυπωσιάζει με τη κατάρριψη του σοβαροφανούς, με την απλούστατη γλώσσα, με τον οικείο και λεκτικά απογυμνωμένο τρόπο γραφής του, με την εκδίωξη κάθε λογοτεχνικής πόζας και γλαφυρότητας. O τρόπος γραφής του ξαφνιάζει, γιατί παρουσιάζει μία ποίηση απογυμνωμένη, με απλό λόγο, χωρίς λογοτεχνικά στολίδια, ενώ αναπληρώνει τον ποιητικό ρυθμό με την εξομολογητικότητα του. Ξάφνιασμα, επίσης, προκαλεί και το «πάντρεμα» της απλής-καθημερινής γλώσσας με την αρχαία ελληνική (Ά, ρε Λαυρέντη… Κοιμοῦ ἐν εἰρήνῃ δε θα ρθώ την ησυχία σου να ταράξω). Με τον ως άνω τρόπο ο Αναγνωστάκης δεν προκαλεί μόνο ξάφνιασμα αλλά χαρίζει στον αναγνώστη και χιουμοριστική διάθεση. Αξίζει να αναφερθεί ότι στο «Επιτύμβιον» διαπιστώνεται η διαχρονικότητα του θέματος, αφού στηρίζεται στον χαρακτήρα ενός ανθρώπου, που μπορεί να υφίσταται σε οποιαδήποτε κοινωνία και να δρα όχι μόνο σε περιόδους δικτατορίας αλλά και στη σημερινή και σε παρελθούσα περίοδο. Ακόμη, ο δέκτης μπορεί να εκμαιεύσει από την ανάγνωση του ποιήματος και διαχρονικά στοιχεία του ανθρώπινου χαρακτήρα, όπως την υποκρισία, τον καθωσπρεπισμός, την σημασία στο «φαίνεσθαι» και όχι στο «είναι»… Μετά από τους επαίνους προς το πρόσωπο του Λαυρέντη που εκτίθενται στην αρχή του ποιήματος, παρουσιάζονται αντιθετικά προς τους θετικούς οι αρνητικοί χαρακτηρισμοί ως εκφράσεις σαρκασμού (εγώ που μόνο το’ ξερα τι κάθαρμα ήσουν). Ο συγκεκριμένος τρόπος της αντίθεσης, αναιρεί τους επαίνους προς το πρόσωπο του Λαυρέντη και δείχνει ότι οι εν λόγω θετικοί χαρακτηρισμοί παρουσιάζονται ειρωνικά. Παρόλο που η ειρωνεία αρχίζει να εμφανίζεται αμυδρά ήδη από τον πρώτο στοίχο (Πέθανες- κι έγινες και συ: ο καλός..) εντούτοις, με τη συγκεκριμένη τεχνική ο Μ. Αναγνωστάκης την καθιστά πιο έντονη και έτσι πετυχαίνει το ξάφνιασμα του δέκτη ενώ παράλληλα του τονίζει την πραγματική διάσταση της εποχής.
Επίσης, εντυπωσιακό είναι το ότι αν και το προαναφερθέν ποίημα έχει κοινωνικό-πολιτικό χαρακτήρα, ανιχνεύονται και υπαρξιακές παράμετροι όπως, ο προβληματισμός του ποιητικού υποκειμένου για τον εαυτό του (Εγώ μία ολόκληρη ζωή μες στη σιωπή θα την εξαγοράσω) ο προβληματισμός για τον ανθρώπινο χαρακτήρα, για τον θάνατο και την υστεροφημία του ανθρώπου (Δε θα’ σαι ο πρώτος ούτε δα κι ο τελευταίος). Αξίζει να σημειωθεί ότι η δύναμη του ποιητικού του έργου, υπερβαίνοντας τις «κομματικές ταμπέλες» καταφέρει να εκφράσει όχι μόνο αισθήματα αβεβαιότητας αλλά και τις ελπίδες μίας ολόκληρης εποχής.
Γενικότερα, η ποίηση του Αναγνωστάκη φαίνεται να λειτουργεί ως μέσον έκφρασής των απόψεων, των σκέψεων αλλά και του αισθήματος της ήττας, της προδοσίας και της αγανάκτησης του ποιητικού υποκειμένου. Εμμέσως όμως ο Αναγνωστάκης μέσα από τα έργα του παραχωρεί διδακτικό ρόλο στον αναγνώστη, αφού του δίνει το κίνητρο να υποστηρίζει ευθέως τις απόψεις του, τα ιδανικά του σε οποιαδήποτε περίπτωση και να ακολουθεί, να ανοίγει νέους προοδευτικούς δρόμους.
ΠΗΓΕΣ
- ΑΡΓΥΡΙΟΥ Α.: Μανόλης Αναγνωστάκης:Νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησης του, Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2004
- ΔΑΛΛΑΣ Γ.: Μανόλης Αναγνωστάκης: Ποιήση και ιδεολογία, Κέδρος, Αθήνα, 2007
- ΚΟΚΟΛΗΣ Ξ.Α., «Σε τί βοηθά λοιπόν…», Η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη, Νεφέλη, Αθήνα, 2001
- ΚΟΚΟΡΗΣ Δ.: Ποιητικός Ρυθμός, παραδοσιακή και νεωτερική έκφραση, Νησίδες, Θεσσαλονίκη, 2006
- ΚΟΚΟΡΗΣ Δ.: «Κείμενα του Αναγνωστάκη στο σχολείο: Δύο διευκρινίσεις και μία πρόταση», Φιλόλογος, τεύχος 121, Θεσσαλονίκη, 2005
- ΚΟΚΟΡΗΣ Δ.: «Εαύσθητος και απρόβλεπτος (δηλαδἠ ποιητικός):Από το κριτικό σημείωμα της φυλακής ως το Μανούσο Φάσση και το ποδόσφαιρο», Μνήμες Επταπυργίου: Η περίπτωση του Μανόλη Αναγνωστάκη, επιμ.: Μουχάγερ Χρήστος, Θεσσαλονίκη, 2005
- ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ Δ.Ν.: Ποιητική και πολιτική ηθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά (Αλεξάνδρου-Αναγνωστάκης-Πατρίκιος), Κέδρος, Αθήνα, 1976
- ΠΑΡΙΣΗΣ Ι, ΠΑΡΙΣΗΣ Ν.: Λεξικό λογοτεχνικών όρων, Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα, 20045
- ΠΙΠΙΝΗΣ Γ.: Μανόλης Αναγνωστάκης: Ένας φανατικός πεζοπόρος της ποίησης, Σοκόλης, Αθήνα, 1999
- ΠΟΛΙΤΗΣ Λ.: Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2007
- Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά κείμενα, επιλογή: Νάσος Βαγενάς, Αιγαίον, Λευκωσία,1996
- ΟRSINA V.: Ο στόχος και η σιωπή: Εισαγωγή στην ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη, επιμ: Αλέξης Ζήρας, μτφρ.: Αυγή Καλογιάννη, Νεφέλη, Αθήνα, 1995
