
Οι κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν στον κόσμο την περίοδο των αρχών του 20ου αιώνα ανοίγουν τον δρόμο προς την Αφαίρεση.
Στις αρχές του 20ου αιώνα η Ευρώπη βιώνει συνθήκες οικονομικής σταθερότητας, πνευματικής και πολιτιστικής ανάτασης. Παράλληλα, διαφαίνεται μια «σχετική», θα έλεγε κανείς, ειρηνική συμπόρευση των λαών. Εντούτοις, σύντομα, το κλίμα αλλάζει. Στο ευρωπαϊκό πεδίο ξεσπούν οι δύο Παγκόσμιοι πόλεμοι με τεράστιες απώλειες, αλλά και ισχυρό κλονισμό του ψυχισμού των ευρωπαίων. Την ίδια εποχή ξεσπούν αναταραχές και πολιτικές συγκρούσεις. Σημαντικότερη όλων, η Ρωσική Επανάσταση του 1917, ένα γεγονός που στιγματίζει και επηρεάζει τις μετέπειτα εξελίξεις στον σύγχρονο κόσμο.
Επίσης, τον 20ο αιώνα χαρακτηρίζει η ταχύτατη τεχνολογική ανάπτυξη και η πρόοδος της επιστήμης τόσο στην Ευρώπη όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Ένα γεγονός που επιφέρει σημαντικές αλλαγές στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Αλλά και στο πεδίο της επικοινωνίας οι εξελίξεις στην ενημέρωση διευκολύνουν τη διάδοση της πληροφορίας σε διεθνές επίπεδο. Παράλληλα, η πρόοδος στον τομέα των μεταφορών κάνει τις μετακινήσεις πιο γρήγορες, πιο ευέλικτες και πιο μαζικές.
Την ίδια περίοδο, ο Αϊνστάιν διατυπώνει τη «θεωρία της σχετικότητας». Ο χρόνος, η ύλη κλπ., δεν αποτελούν στοιχεία σταθερά/απόλυτα άρα δεν είναι αμετάβλητα. Έτσι, τα στοιχεία αυτά σχετικοποιούνται, πλέον, στην αντίληψη των ανθρώπων. Το γεγονός αυτό κλονίζει τις βεβαιότητες και τις σταθερές, με βάσει τις οποίες λειτουργούσε ο κόσμος, μέχρι πρότινος. Ταυτόχρονα, ο Φρόιντ διατυπώνει τη δική του θεωρία στον χώρο της ψυχανάλυσης. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι ανθρώπινες συμπεριφορές και δράσεις είναι υποκινούμενες, έως έναν βαθμό από το υποσυνείδητο. Όλες αυτές οι διαπιστώσεις ωθούν τον άνθρωπο σε νέους συσχετισμούς με τον εαυτό του και με το περιβάλλον του. Με άλλα λόγια, η ανάλυση των ονείρων και η εξερεύνηση του υποσυνείδητου, στρέφουν το ενδιαφέρον στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και στην καθαρή/γνήσια, ανεπιτήδευτη έκφραση του συναισθήματος.

Ο δρόμος για την Αφαίρεση.
Μεταφυσική αισθητική και Αφηρημένη Τέχνη
Στο πλαίσιο αυτό, επαναπροσδιορίζεται η αντίληψη της πραγματικότητας στις αρχές του 20ου αιώνα. Ζωγράφοι του εξπρεσιονισμού όπως ο Έμιλ Νόλντε, ο Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ κα. εισχωρούν στην ομάδα “Die Brücke/Γέφυρα (1905), αλλά και στον Γαλάζιο Καβαλάρη (1912) μαζί με τους Φραντς Μαρκ και Βασίλι Καντίνσκι. Για τα μέλη της Γέφυρας, κεντρικός στόχος είναι η αφύπνιση του θεατή, η αποτύπωση της αλλοτριωμένης κοινωνικής πραγματικότητας και της επακόλουθης αξιακής παρακμής. Ταυτόχρονα, στα έργα τους είναι εμφανής η απεικόνιση των επιπτώσεων της μαζικής κατανάλωσης. Αντίθετα, ζητούμενο για τους καλλιτέχνες του Γαλάζιου Καβαλάρη είναι η θετική όψη των πραγμάτων. Οπότε και τα έργα τους αποπνέουν ένα αίσθημα αισιοδοξίας.
Την ίδια στιγμή οι εικαστικοί της ομάδας αυτής έχουν την πεποίθηση ότι η τέχνη πηγάζει από το γνήσιο, ανόθευτο πνεύμα και το έργο τους είναι προϊόν της εσωτερικής παρόρμησης του δημιουργού. Υπό το πρίσμα αυτό, το έργο απομακρύνεται όλο και πιο πολύ από την αναπαράσταση της φυσικής, απτής πραγματικότητας. Ο καλλιτέχνης στρέφεται, πλέον προς άλλες κατευθύνσεις, σε νέες ποιότητες και αξίες που μετασχηματίζονται διαμέσου μιας μεταφυσικής αισθητικής σε αφηρημένη τέχνη. Ένα είδος τέχνης απαγκιστρωμένης από το συμβατικό και το παραδοσιακό που εκφράζεται με απόλυτη καλλιτεχνική ελευθερία.
Νέοι εκφραστικοί κώδικες
Η ερμηνεία της υπαρκτής πραγματικότητας είναι πλέον, μη αντικειμενική και εδραιώνεται ως καλλιτεχνική πρακτική κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, ενώ εξελίσσεται μετά το τέλος του. Ο δημιουργός την περίοδο αυτή, επιλέγει και χρησιμοποιεί ένα νέο εικαστικό λεξιλόγιο και πειραματίζεται πάνω σε σχήματα, φόρμες, γεωμετρικά σχέδια, χρώματα και γραμμές. Παράλληλα, απορρίπτει την αντικειμενική υλική πραγματικότητα.
Οι δημιουργοί, λοιπόν στις αρχές του 20ου αιώνα επιχειρούν να ερμηνεύσουν μια σύγχρονη πραγματικότητα αβέβαιη, ασταθή και να μεταδώσουν την ανάγκη τους για καθαρή, πρωτογενή, καλλιτεχνική πράξη με βασικό σκοπό να πλησιάσουν την αλήθεια. Στο πλαίσιο αυτό, οι καλλιτέχνες αξιοποιούν νέους εκφραστικούς κώδικες, νέα μορφολογικά μοτίβα με αποτέλεσμα να κυριαρχεί ένας πολιτιστικός πλουραλισμός και να ξεπροβάλλουν πολυάριθμα καλλιτεχνικά κινήματα. Κινήματα τα οποία αφήνουν έντονο το αποτύπωμά τους στον χώρο της τέχνης.
Την ίδια περίοδο που μεγαλουργούν κινήματα όπως οι Φοβιστές, οι Εξπρεσιονιστές, οι Σουρεαλιστές αναδύεται και το κίνημα της Αφαίρεσης, μια ανατρεπτική τάση που αποδομεί το υπάρχον και επανακαθορίζει την τέχνη. Η έννοια της Αφαίρεσης, ωστόσο, είναι μια ευρεία έννοια και για τον λόγο αυτό συναντώνται διάφοροι όροι στην προσπάθεια προσέγγισης του εννοιολογικού, αυτού πλαισίου. Όροι όπως ανεικονική, μη παραστατική ή μη αντικειμενική τέχνη κλπ. Η Αφαίρεση χαρακτηρίζεται από μορφολογική λιτότητα, ένταση κλπ. και η επίδρασή της στα καλλιτεχνικά πράγματα είναι ευρεία και ουσιαστική.

Ανακαλύπτοντας την Αφηρημένη Τέχνη
Γεωμετρία και Κυβισμός
Οι φόρμες που αποτυπώνονται στον καμβά, για έναν καλλιτέχνη του κυβισμού είναι αυτόνομες οντότητες. Και η τέχνη για τον κυβιστή οφείλει να είναι αυθύπαρκτη, αφηρημένη, χωρίς να έχει σαφείς αναφορές στον υλικό κόσμο. Γενικότερα, στα έργα του κυβισμού, τόσο σε αυτά που είναι αφηρημένα, όσο και σε αυτά που είναι λιγότερο αφηρημένα, κυρίαρχη είναι η γεωμετρία, εφόσον ακολουθούνται πολλές φορές μαθηματικοί κανόνες. Έτσι, ο άνθρωπος εναρμονίζεται πλήρως με το περιβάλλον του, μέσω της Αφαίρεσης που συνδέει το πνευματικό με τη μαθηματική σκέψη.
Για την αφηρημένη τέχνη, βέβαια το έργο του Καντίνσκι της περιόδου 1910 – 1920 αποτελεί ορόσημο. Στα έργα του εικαστικού, την περίοδο αυτή, δεσπόζει η ελεύθερη, αφηρημένη έκφραση. Ενώ η ένταση που δημιουργείται από τις καθαρές φόρμες και τις χρωματικές δίνες αποπνέει έναν λυρισμό, ο οποίος συγκινεί αισθητικά. Επιπλέον, η ένταση, η ενεργοποίηση του συναισθήματος αυτή, θυμίζει στοιχεία μουσικής έκφρασης. Την ίδια στιγμή, οι δημιουργίες του τη δεκαετία αυτή είναι ουσιαστικά πειραματισμοί πάνω στην αφαίρεση, ενώ οι αυτοσχεδιασμοί, δηλαδή η εσωτερική αυθόρμητη έκφραση πηγάζουν από το υποσυνείδητο. Σαν μια υπερβατική εμπειρία με θρησκευτικό χαρακτήρα, ένας βαθιά πνευματικός διάλογος που ανυψώνει την αισθητική αξία.

Η απόλυτη Αφαίρεση
Στο πλαίσιο αυτό, από το έργο του Καζιμίρ Μαλέβιτς αναδύεται η καθαρή γεωμετρική αφαίρεση μέσα από το σημείο. Ένα σημείο που μπορεί να απεικονίζει τον χώρο, την ουσία, ένα σύμβολο ή μια ιδέα. Στόχος του καλλιτέχνη, πλέον είναι η τέχνη να απομακρυνθεί από το αντικείμενο, να αποσυνδεθεί και να απελευθερωθεί από τις οπτικές προσλήψεις του φυσικού κόσμου. Υπό αυτό το πρίσμα, το μανιφέστο του Σουπρεματισμού, δηλώνει πως το οικείο των υποκειμένων ή των αντικειμένων και η αναπαράσταση του υλικού κόσμου απομακρύνονται από τη ζωγραφική και από τις υπόλοιπες τέχνες. Έτσι, η τέχνη πρεσβεύει πλέον, τον ιδανικό χώρο για ελεύθερη έκφραση του υποσυνείδητου. Kαι αναγνωρίζεται, εν τέλει η υπεροχή του γνήσιου εσωτερικού κόσμου έναντι της ύλης.
Αναφορές
Εμμανουήλ, Μ., Πετρίδου, Β., Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Β’, Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από τον 18ο ως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008
Argan, Giulio Carlo, και Oliva, Achile Bonito, Η μοντέρνα τέχνη, 1770-1970. Η τέχνη στην καμπή του 21ου αιώνα, μτφρ. Παπαδημήτρη Λίνα, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2014
Πετρίδου, B. – Ζιρώ, Ό., Τέχνες και αρχιτεκτονική από την αναγέννηση έως τον 21ο αιώνα, Κάλλιπος, Αθήνα, 2015, https://repository.kallipos.gr/handle/11419/3541
Χαραλαμπίδης, Α., Η τέχνη του 20ού αιώνα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2018