Όλοι μας, σε κάποια στιγμή της ζωής μας, έχουμε διερωτηθεί ή συζητήσει περί ευτυχίας. Για κάποιους ευτυχία είναι ο πλούτος και τα υλικά αγαθά και ιδίως η κατοχή αυτών, για άλλους η οικογενειακή θαλπωρή και η πνευματική γαλήνη, ενώ μερικοί διατείνονται πως η ευτυχία είναι μια φιλική ή ερωτική αγκαλιά και η συναναστροφή με αγαπημένα πρόσωπα, με λίγα λόγια ότι ευτυχία είναι οι άνθρωποι του καθενός. Όλα αυτά – όπως κι αν (προσδι)ορίσει κανείς την ευτυχία συνιστούν απλώς πτυχές και εκφάνσεις της και προφανώς δεν είναι οι μόνες, καθώς είναι η εύρεση ενός πλήρους ορισμού είναι ιδιαίτερα δύσκολη, αν όχι ανέφικτη. Πώς όριζε, όμως, ο Ηρόδοτος την ευτυχία, όπως τουλάχιστον φαίνεται από τας Ιστορίας του;
Στο πρώτο βιβλίο των Ιστοριών βλέπουμε το διάλογο του Λύδιου βασιλέα Κροίσου με το Σόλωνα. Σε αυτόν διατυπώνεται η κρίση πως οι πιο ευτυχισμένες ζωές δεν είναι αυτών με τον πιο θαυμαστό πλούτο ή δύναμη, αλλά αυτών που έχουν καλή υγεία, οικογένεια, δίκαιη φήμη μεταξύ των συμπολιτών τους και έναν καλό θάνατο. Γίνεται έτσι σαφές πως, όπως πιστεύει ο Ηρόδοτος, η ανθρώπινη ζωή είναι μερικώς αυτοελεγχόμενη και εν μέρει εξαρτώμενη από μία μη ξεκάθαρη μοίρα στην οποία η ευτυχία είναι απρόβλεπτη, με συχνές μεταπτώσεις που ακολουθούν κυκλική πορεία. Βλέπουμε λοιπόν, δηλαδή, εδώ ότι ο Ηρόδοτος πιστεύει πως, ευτυχής είναι αυτός που διακατέχεται από ευτυχία μέχρι το τέλος της ζωής του και πως η ευτυχία είναι ρευστή και μεταβαλλόμενη και, συνεπώς, μη δεδομένη.
Στο έκτο βιβλίο, ο Ηρόδοτος αναφέρει ένα πολύπλοκο επεισόδιο το οποίο βασίζεται σε διαχρονικά ζητήματα ελευθερίας και μοίρας και αν αποτυγχάνει να οδηγήσει σε ικανοποιητικές εξηγήσεις φτάνει μέχρι τις εγγενείς παρανοήσεις σχετικά με τις ιδέες που προβάλλονται εδώ και όχι σε κάποια αδεξιότητα εκ μέρους του συγγραφέα. Ο Αθηναίος Μιλτιάδης προσπαθεί, ανεπιτυχώς, να πολιορκήσει την Πάρο, ακολουθώντας τις συμβουλές μιας ιέρειας, της Τιμώς. Με επιβεβαιωμένη επιτυχία, από την ίδια, μπήκε στο ιερό με ασεβείς σκοπιμότητες, οι οποίες δεν γίνονται ποτέ σαφείς. Όμως κάτι τον τρόμαξε και τραυμάτισε τον εαυτό του στην προσπάθεια του να διαφύγει. H πολιορκία αποτυγχάνει και οι Πάριοι συμβουλεύτηκαν σχετικά με την επιδίωξή τους να εκτελέσουν την Τιμώ, μόνο για να πάρουν την απάντηση πως αυτή δεν ευθύνεται. Το μαντείο δήλωσε πως ο Μιλτιάδης ήταν προδιαγεγραμμένο να πεθάνει. Ήταν ένα «φάντασμα», ή η «εμφάνιση» της Τιμώς που τον καθοδήγησε να μπει στο ιερό. Σίγουρος αρκετά, πίσω στην Αθήνα, ο ταπεινωμένος Μιλτιάδης πέθανε από το τραύμα του, κατά την αποχώρησή του από το ιερό. Ο Μιλτιάδης, o νικητής της μάχης του Μαραθώνα, οδηγήθηκε στα δικαστήρια για εξαπάτηση, λόγω της αποτυχίας της στρατηγικής πλουτισμού που υποσχέθηκε και του επιβλήθηκε ως πρόστιμο ένα τεράστιο χρηματικό πόσο. Ίσως, η εμφάνιση της Τιμώς, να λειτουργεί ως οιωνός για το ατιμωτικό τέλος του Μιλτιάδη, αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι είναι ιέρεια του Κάτω Κόσμου και επομένως διαδραματίζει ρόλο που υπενθυμίζει ακριβώς την ύβρι του Μιλτιάδη να εισέλθει στο ιερό, κυριευμένος από την άτη του. Η άποψη που προβάλει ο Ηρόδοτος εδώ, είναι πως ευτυχία και ιδίως η μετάπτωσή της, η μετατροπή της δηλαδή σε δυστυχία συνιστά και απόρροια των ανθρώπινων πράξεων και το βαθμό στον οποίο αυτές συνάδουν με τις κοινωνικές επιταγές και τις αρχαιοελληνικές θεϊκές αντιλήψεις.
Στις Ιστορίες, ο Ηρόδοτος αναφέρει, ακόμη, μια περίπτωση που φανερώνει, ακριβώς, αυτή τη μετάπτωση, μέσα από την ιστορία του Αμεινοκλή. Αναλυτικότερα, ο Αμεινοκλής, ο οποίος καταγόταν από τη Μαγνησία, καθώς καλλιεργούσε τη γη του, έφτιαξε την περιουσία του, μέσα σε μια νύχτα, συλλέγοντας χρυσό και ασήμι από τα ναυάγια των περσικών πλοίων. Ωστόσο αυτά τα ναυάγια, ήταν για τον Αμεινοκλή ένα θείο δώρο. Πολλά από αυτά ήταν τα χρυσά και ασημένια φλιτζάνια και μεταξύ των ευρημάτων που ήρθαν στην κατοχή του καθώς και σεντούκια που άνηκαν στους Πέρσες όπως και άλλα αντικείμενα αναρίθμητης αξίας. Ίσως, αυτή η μετάπτωση να οφείλεται ακριβώς στον τρόπο απόκτησης αυτού του πλούτου, ο οποίος αφενός επήλθε λόγω καταστροφής, αφετέρου αρχικά δεν άνηκε στον ίδιο τον Αμεινοκλή, αλλά αποκτήθηκε ουσιαστικά μέσω κλοπής. Συνεπώς, και εδώ, ρυθμιστή και παράγοντα ευτυχίας συνιστά η ανθρώπινη συμπεριφορά.
Τέλος, στο όγδοο βιβλίο των Ιστοριών, ο Ηρόδοτος αναφέρεται στην ιστορία του Ερμότιμου, που αποτελεί ένα παράδειγμα διττής μετάπτωσης της ευτυχίας. Αναλυτικότερα, ο Ερμότιμος έλαβε τη μέγιστη τιμωρία για κάτι που εσφαλμένα αποδόθηκε σε αυτόν. Ως αιχμάλωτος πολέμου, ο Ερμότιμος, αγοράστηκε από κάποιον Πανιώνιο, ο οποίος, όπως λέει ο Ηρόδοτος, έζησε κατά τον πλέον ανόσιο τρόπο, ευνουχίζοντας εμφανίσιμα αγόρια και πουλώντας τα. Αν και ο Ερμότιμος ήταν ένα από τα θύματα του Πανιωνίου, τα πράγματα δεν ήταν, ωστόσο, εντελώς άσχημα γι’ αυτόν, όπως συνέβη σε άλλους, αφού κατέληξε να είναι ο πιο άξιος ευνούχος του Ξέρξη. Πολλά χρόνια αργότερα, είχε την ευκαιρία να συναντηθεί εκ νέου με τον Πανιώνιο, και να τον ευχαριστήσει για τα πολλά οφέλη που απολάμβανε ως αποτέλεσμα του ευνουχισμού του, ενθαρρύνοντας τον, μάλιστα, να μετακομίσει με την οικογένεια του κοντά σε αυτόν. Περιέργως, (η ιστορία δε θα μπορούσε να συμβεί διαφορετικά), ο Πανιώνιος έπεσε στην παγίδα. Μόλις πιάστηκε στα δίχτυα του Ερμότιμου, τον καταδίκασε για τις εσφαλμένες πράξεις του και του επέβαλε να ευνουχίσει τα παιδιά του και έπειτα εκείνα να ευνουχίσουν αυτόν. Ο Ερμότιμος υπενθυμίζει εδώ ότι ο άνθρωπος, ο οποίος σκέφτεται, όπως μπορεί ένας ευνούχος, θεωρώντας ότι τα χρήματα είναι πιο σημαντικά από την οικογένεια, μετατρέπεται ο ίδιος και τα παιδιά του σε ευνούχο, ενώ ο άνδρας που από λάθος ευνουχίστηκε, επιτυγχάνει μία ανδροπρεπή εκδίκηση. H διττή μετάπτωση της τύχης είναι εδώ ιδιαίτερα εμφανής, αφού αφενός λόγω του ευνουχισμού του και με τις μετέπειτα πράξεις του ο Ερμότιμος κατάφερε να γίνει ο πιο αγαπητός ευνούχος του Ξέρξη, και να καταφέρει να κάνει το ίδιο στον Πανιώνιο, ο οποίος – τόσο ο ίδιος, όσο και τα παιδιά του- πλήρωσαν με το ίδιο νόμισμα, το τίμημα των ανόσιων πράξεων του.
Από όλα αυτά καταλαβαίνουμε πώς ο Ηρόδοτος συλλάμβανε και νοούσε την ευτυχία: ως μία ευμετάβλητη και μη δεδομένη απόρροια ανθρωπίνων πράξεων και επιλογών, με επαινετικό ή εκδικητικό περιεχόμενο και χαρακτήρα.
Βιβλιογραφία:
Τίς ἔστι ὀλβιώτατος; Το ζήτημα της ευτυχίας και της δυστυχίας στις Ιστορίες του Ηροδότου. Ανακτήθηκε από https://www.academia.edu/41335602/ (Τελευταία πρόσβαση 1/6/2020)
Ο Ηρόδοτος και ο χαμένος στρατός του Καμβύση. Ανακτήθηκε από https://maxmag.gr/politismos/istoria/o-irodotos-ke-o-chamenos-stratos-tou-kamvysi/ (Τελευταία πρόσβαση 1/6/2020)
