Η Ελλάδα κλήθηκε σε ποικίλες και διαφορετικές χρονικές περιόδους να αντιμετωπίσει το ζήτημα των προσφύγων και των μεταναστών, καθώς επίσης και την επιστροφή των ομογενών. Φυσικά, η κάθε περίοδος είναι ξεχωριστή και ως τέτοια θα πρέπει να αναλύεται. Ωστόσο, πέρα από τις διαφορές που σημειώνονται σε κάθε περίοδο, υπάρχουν και ορισμένες ομοιότητες, οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση των γηγενών πληθυσμών απέναντι στην ομάδα των ομογενών. Η σχέση αυτή θα περίμενε κανείς πως θα ήταν μία σχέση κατανόησης και κοινωνικής αλληλεγγύης, όμως η πραγματικότητα απέχει δραματικά από την εικόνα αυτή έχοντας ως αποτέλεσμα οι σχέσεις γηγενών και ομογενών να δοκιμαστούν σε αρκετές περιπτώσεις.
Η περίπτωση του 1922
Θα αναφερθούν δύο περιπτώσεις, μία στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, αυτή του 1922, και μία από τα τέλη του 20ου αιώνα, αυτή του 1990. Ξεκινώντας από το μακρινό πια 1922, η περίπτωση αυτή ήταν ιδιόμορφη για τα ελληνικά δεδομένα. Σε αντίθεση με άλλες χρονικές περιόδους, οι πρόσφυγες του 1922 ήταν ομοεθνείς ή ομογενείς ή τουλάχιστον ως τέτοιοι αντιμετωπίστηκαν από το ελληνικό κράτος. Ο ξεριζωμός τους διέθετε οριστικό χαρακτήρα, γι΄αυτό και ύστερα από την έλευσή τους στην Ελλάδα αντιμετωπίστηκαν ως ισότιμοι πολίτες. Μέχρι τον Δεκέμβριο του 1924, οπότε και ολοκληρώνεται η μετακίνηση των πληθυσμών, υπολογίζεται πως έφτασαν στην Ελλάδα περίπου 1.220.000 Έλληνες από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Η αλήθεια είναι διαφορετική όμως από την πλευρά της εκάστοτε ελλαδικής κοινωνίας. Η στάση των γηγενών πληθυσμών ήταν βασισμένη σε στερεοτυπικές αντιλήψεις, γεγονός που οδήγησε τους πρόσφυγες (αστούς και αγρότες) σε κοινωνική απομόνωση. Οι γηγενείς αμφισβητούσαν διαρκώς την «ελληνικότητα» των προσφύγων αποδίδοντάς τους μάλιστα και μειονεκτικά προσωνύμια, όπως «τουρκόσποροι», «τουρκογεννημένοι» κ.α.
Οι στερεοτυπικές αντιλήψεις αφορούσαν διάφορους τομείς, όπως το γεγονός πως οι γυναίκες πρόσφυγες θεωρούνταν «ελαφρών» ηθών και διαιωνίζονταν από τα προβλήματα της νέας πραγματικότητας που έπρεπε να αντιμετωπίσουν. Οι γυναίκες αυτές ήταν συνήθως χήρες ή ορφανές, δε διέθεταν στο πλάι τους κάποιο αρσενικό για να προστατέψει την τιμή τους, γεγονός που τις έκανε περισσότερο ευάλωτες και στα μάτια των εργοδοτών εκμεταλλεύοντας τες. Υπήρχε πλέον οικονομικός ανταγωνισμός στην διεκδίκηση της γης, στην αγορά εργασίας και σε κάθε είδους επιχειρηματικές δραστηριότητες, μέχρι και πολιτικές συγκρούσεις, αφού οι πρόσφυγες ήταν εκείνοι που εξασφάλισαν την επικράτηση του βενιζελισμού και την επιβολή της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Η ρατσιστική συμπεριφορά των γηγενών οδηγούσε συχνά σε ξυλοδαρμούς, σε δολοφονίες, και γενικά σε οποιαδήποτε μορφή βίας (κατάσταση η οποία ανάγκασε τη Βουλή να συζητήσει την 10η Νοεμβρίου 1924 το θέμα «περί των συρράξεων μεταξύ προσφύγων και εντοπίων»). Έτσι, οι σχέσεις γηγενών και ομογενών δεν δοκιμάστηκαν απλώς, έπαιρναν συχνά και βίαιες μορφές.
Η περίπτωση του 1990
Το ξεκίνημα της τελευταίας δεκαετίας του 20ου αιώνα έμελλε να αποτελέσει ένα κομβικό σημείο παγκοσμίως, επηρεάζοντας φυσικά και τη χώρα μας. Ύστερα από την πτώση του σοσιαλισμού στην Ανατολική Ευρώπη δημιουργήθηκε ένα τεράστιο κύμα μετανάστευσης προς την Ελλάδα, η οποία ήρθε σε στενή επαφή με ένα τεράστιο αριθμό ξένων, μεταναστών συνιστώντας πια μια χώρα υποδοχής, καθώς επίσης υποδέχθηκε και ένα μεγάλο κύμα ομογενών. Το κύμα αυτό είχε ξεκινήσει να υφίσταται από τη δεκαετία του 1970, όμως πήρε μαζικό χαρακτήρα από το 1989 και έπειτα. Οι περισσότεροι από αυτούς έφταναν στη χώρα μας από την Αλβανία (Βορειοηπειρώτες) και από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Από το ελληνικό κράτος αντιμετωπίστηκαν ως επαναπατρισθέντες, ωστόσο ο γηγενής πληθυσμός τους αντιμετώπιζε διαρκώς ως ξένους. Διατηρούσαν περισσότερο μια σχέση οικοδεσπότη-φιλοξενούμενου, όπου ο φιλοξενούμενος όφειλε να συμμορφωθεί στις απαιτήσεις του οικοδεσπότη, μία σχέση αρκετά εύθραυστη, η οποία ήταν ικανή να πυροδοτηθεί πολύ εύκολα, όταν ο «φιλοξενούμενος» δεν παρουσίαζε την απαραίτητη προθυμία να υπακούσει τον «οικοδεσπότη». Από τους ομογενείς της πρώην Σοβιετικής Ένωσης την περίοδο 1990-1995 ήρθαν στην Ελλάδα περίπου 60.000 Ελληνοπόντιοι με τουριστική προσωρινή βίζα για οριστική διαμονή και περίπου 80.000-90.000 με μόνιμη βίζα παλιννόστησης. Σύμφωνα με την Ειδική Απογραφή των Παλιννοστούντων ομογενών, το 2000 η Ελλάδα είχε υποδεχθεί 155.319 Ελληνοποντίους. Οι περισσότεροι από αυτούς έκαναν λόγο για μία ρατσιστική αντιμετώπιση εκ μέρους του ελλαδικού λαού, η οποία, όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, έπαιρνε συχνά τη μορφή σωματικής και λεκτικής βίας, καθώς κατά την άποψη των Ελλαδιτών, η ομάδα αυτή είχε ήση «ρωσοποιηθεί» (συνήθιζαν να τους αποκαλούν «Ρωσοπόντιους», «Ρωσότουρκους», «τυχόν Έλληνες» κ.α.).
Κύρια σημεία – Πιθανά αίτια
Το χάσμα μεταξύ των γηγενών και των ομογενών ήταν τεράστιο και αρκετά δύσκολο να γεφυρωθεί. Παρότι οι ομάδες ομογενών διέθεταν κοινά γλωσσικά, θρησκευτικά χαρακτηριστικά και την ίδια εθνική ταυτότητα με την ελλαδική κοινωνία, η αλληλεπίδραση με τον γηγενή πληθυσμό δεν αποδείχθηκε εύκολη, συνεπώς ούτε οι σχέσεις γηγενών και ομογενών αποδείχθηκαν μία εύκολη υπόθεση.
Η διαμόρφωση των προαναφερόμενων χαρακτηριστικών πραγματοποιήθηκε κάτω από διαφορετικές ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες, κάτι που οδήγησε τις δύο ομάδες να «διαχωριστούν» και όχι να ενωθούν. Για παράδειγμα, γλωσσικές ιδιομορφίες και ιδιώματα, όπως η ποντιακή διάλεκτος, στάθηκαν ικανά να «ξεχωρίζουν» τον πρόσφυγα και καθιστούσαν την επικοινωνία με τον γηγενή πληθυσμό σε δυσκολότερη. Επίσης, τα ονόματα αυτών θεωρήθηκαν ξένα, γι΄αυτό, για παράδειγμα στην περίπτωση των Βορειοηπειρωτών, έπρεπε να αλλάξουν τα ονόματά τους σε ελληνικά ή τουλάχιστον να μοιάζουν με ελληνικά (π.χ. Λεονάρντο – Λεωνίδας), αλλά και στην περίπτωση των Ελληνοποντίων, οι ίδιοι συνήθιζαν να δίνουν ελληνικά ονόματα στα παιδιά τους, όπως Όμηρος, Αριστοτέλης, αλλιώς επικρατούσε η πεποίθηση πως είχαν χάσει την «ελληνικότητά» τους.
Η ύπαρξη στερεοτύπων από την πλευρά του γηγενούς πληθυσμού, για παράδειγμα σχετικά με τα ήθη των γυναικών -προσφύγων ήταν αρκετά συνήθης εκείνη την εποχή. Επιπλέον, ένα κύριο αίτιο αποτέλεσε και η Χριστιανική πίστη. Ο Χριστιανισμός αποτελεί ένα εξέχον κομμάτι της ελληνικής ταυτότητας και αποτέλεσε ένα πολύ σημαντικό σημείο «τριβής» με τους ομογενείς. Οι πρόσφυγες του 1922 αντιμετώπισαν την αμφισβήτηση των γηγενών σχετικά με την αυθεντικότητα της πίστης τους, καθώς επικρατούσε η αντίληψη πως δε βαπτίστηκαν σε νερό, αλλά σε γιαούρτι ( γι΄αυτό και η περιφρονητική ονομασία «γιαουρτοβαφτισμένοι»). Και στη δεύτερη περίπτωση οι ομογενείς «αναγκάστηκαν» να βαπτίσουν τα παιδιά τους χριστιανά ορθόδοξα ενώ οι ομογενείς από την Αλβανία, όσοι από αυτούς ήταν μουσουλμάνοι ή άθεοι συνήθιζαν να κρύβουν τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις ή να ισχυρίζονται ψευδώς πως είναι χριστιανοί.
Εκτός των προαναφερθέντων, κύρια αιτία αποτέλεσε και το αίσθημα της ξενοφοβίας. Οι άνθρωποι αυτοί αντιμετωπίστηκαν από τον ελλαδικό λαό ως ξένοι αμφισβητώντας επί της ουσίας τη «γνησιότητά» τους. Η περίπτωση της ανεργίας γεννά το αίσθημα της αβεβαιότητας και της ανασφάλειας και σε συνδυασμό με την εγκληματικότητα επέρχεται η ξενοφοβία, η οποία με τη σειρά της οδηγεί σε πληθώρα αρνητικών αποτελεσμάτων. Η ελλαδική κοινωνία τότε θεωρούσε την ύπαρξη των ξένων στη χώρα υπερβολική ενώ σα ξένους αντιλαμβανόταν τους «Αλβανούς», καθώς επίσης και τους «Ρωσοπόντιους». Το αίσθημα της ξενοφοβίας μεταδιδόταν στον ελλαδικό λαό κατά ένα μεγάλο μέρος του και από τον Τύπο της εποχής. Ο Τύπος προϊδέαζε αρνητικά την ελλαδική κοινωνία με το να προωθεί διαρκώς το ξένο «ρωσικό» στοιχείο στην εκδήλωση κάποιας παραβατικής ή εγκληματικής ενέργειας ενώ αντίθετα τόνιζε το «ελληνικό» στοιχείο σε αντίθετη περίπτωση, για παράδειγμα σε αθλητικές ή άλλου είδους διακρίσεις.
Συμπεράσματα
Παρουσιάστηκαν δύο περιπτώσεις της επιστροφής των ομογενών στην Ελλάδα σε δύο διαφορετικές χρονολογικές περιόδους, και μάλιστα με αρκετό χρονικό κενό ανάμεσά τους. Και στις δύο περιπτώσεις όμως καθίσταται σαφές πως οι σχέσεις γηγενών και ομογενών δεν ήταν οι επιδιωκόμενες ούτε κατάφεραν να κινηθούν σε ομαλά επίπεδα. Πήραν αρκετές φορές τη μορφή παραβατικής συμπεριφοράς οδηγώντας σε περιθωριοποίηση και κοινωνική απομόνωση τους ομογενείς εξισώνοντάς τους στην πραγματικότητα με τους μετανάστες οποιασδήποτε μορφής.
Πηγές:
Andrikopoulos A. (2017). Hospitality and Immigration in o Greek Urban Neighborhood: An Ethnography of Mimesis», City ang Society, Amsterdam. https://pure.uva.nl/ws/files/29767356/ANDRIKOPOULOS_2017_City_amp_Society.pdf (τελευταία πρόσβαση: 15 Νοεμβρίου 2023).
Γκίκας, Π. (2020). Συγκριτική μελέτη της κοινωνικής ενσωμάτωσης ομογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα κατά τις δεκαετίες 1960 και 1990. (Μεταπτυχιακή Εργασία), σ.1-8, 17-18, 30-34, 122-123, https://apothesis.eap.gr/bitstream/repo/48514/1/129221_ΓΚΙΚΑΣ_ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ.pdf (τελευταία πρόσβαση:15 Νοεμβρίου 2023).
Λέτσιου, Στ. (2011). Ανάμεσα σε δύο “πατρίδες” – Ελληνομάθεια και ρωσομάθεια ως στοιχεία ταυτότητας και μεταναστευτικών επιλογών Ελληνοποντίων νέων της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, Διδακτορική Διατριβή, σ. 155-166, /Users/giorgosskordas/Downloads/Letsiou_Phd2011.pdf (τελευταία πρόσβαση: 15 Νοεμβρίου 2023).
Μαυρογορδάτος Θ. Γ. (2019). Μύθοι και αλήθειες για τους πρόσφυγες του 1922. https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/mythoi-kai-alitheies-gia-toys-prosfyges-toy-1922 (τελευταία πρόσβαση: 15 Νοεμβρίου 2023).
Παύλου, Μ. (2006). Οι Έλληνες της Αλβανίας στην Ελλάδα», Κονωνία και Ψυχική Υγεία, τχ.4, http://www.psy.auth.gr/sites/default/files/Periodiko_4th_volume.pdf (τελευταία πρόσβαση: 15 Νοεμβρίου 2023).
