Το χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού

Ανάρρηση του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού στο θρόνο

Η άνοδος του αυτοκράτορα Αλεξίου στο θρόνο το 1081 έμελλε να σώσει τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, η οποία είχε περιέλθει σε δεινή θέση, λόγω των πολυάριθμων εχθρών που απειλούσαν τα εδάφη της. Ο νέος αυτοκράτορας κλήθηκε να αντιμετωπίσει ένα διπλό μέτωπο εχθρών, τους Νορμανδούς στη Δύση και τους Σελτζούκους Τούρκους στην Ανατολή. Ο ετερόκλητος στρατός των μισθοφόρων προκαλούσε ανησυχία στον αυτοκράτορα. Ο ίδιος θεωρούσε ότι θα αποδεικνυόταν ανεπαρκής ως προς την αντιμετώπιση των Νορμανδών. Οι συνθήκες απαιτούσαν την εξεύρεση συμμάχων ικανών να συνεισφέρουν στο στρατιωτικό αυτό εγχείρημα. Τους συμμάχους αυτούς αποτέλεσαν οι Βενετοί.

Σύναψη συμμαχίας Βυζαντινών και Βενετών

Προκειμένου να εξασφαλίσει τη συμβολή του στον πόλεμο εναντίον των Νορμανδών, ο αυτοκράτορας έστειλε πρεσβευτή στον δόγη Ντομένικο Σίλβιο, ο οποίος του υποσχέθηκε πλουσιοπάροχες ανταμοιβές επικυρωμένες με αυτοκρατορικό χρυσόβουλο. Έκκληση για στρατιωτική ενίσχυση στράφηκε προς τη Βενετία, η οποία συμφώνησε να παράσχει βοήθεια, αναλογιζόμενη τα οικονομικά οφέλη που της πρότειναν οι Βυζαντινοί. Πράγματι, οι Βενετοί πολέμησαν με υποδειγματικό σθένος τους Νορμανδούς, ωστόσο ο πόλεμος είχε ιδιαίτερα καταστροφική έκβαση. Οι Βενετοί είχαν μεγάλες απώλειες στο στρατό και τον στόλο τους και το γόητρό τους επλήγη σημαντικά. Οι θυσίες τους περίμεναν πως θα ανταμείβονταν, όπως πράγματι συνέβη με το χρυσόβουλο του 1082. Η γενναιοδωρία του Αλέξιου σκόπευε, πέρα από την ανταμοιβή τους, να δώσει κίνητρο στου Βενετούς να στηρίξουν το Βυζάντιο και σε μελλοντικές περιόδους, όπως αναφέρεται στο προοίμιό του χρυσόβουλου.

Προνόμια που παραχωρήθηκαν στους Βενετούς

Τα προνόμια που παραχωρήθηκαν στους Βενετούς μέσω του χρυσόβουλου ήταν ποικίλα. Είχαν πλέον το δικαίωμα να εμπορεύονται τα είδη που επιθυμούσαν σε κάθε περιοχή της αυτοκρατορίας, χωρίς να πληρώνουν κανέναν από τους δασμούς που επιβάλλονταν σε άλλους εμπόρους, και χωρίς να υποβάλλονται σε οποιονδήποτε έλεγχο (με εξαίρεση τις περιοχές της Κρήτης και της Κύπρου). Τους δόθηκαν επίσης ορισμένα εργαστήρια με τους ορόφους τους σε μία συνοικία της Κωνσταντινούπολης όπου κατοικούσαν πολλοί Βενετοί. Στην ίδια περιοχή παραχωρήθηκαν επίσης καταστήματα, εργοστάσια και σπίτια, καθώς και οι αποθήκες και τρεις αποβάθρες εκφόρτωσης στον Κεράτιο κόλπο. Οι Βενετοί είχαν πλέον μία σταθερή βάση εμπορίου στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, με τη βυζαντινή αγορά να τους ανήκει σχεδόν ολοκληρωτικά, χάρις στην έλλειψη δασμών την οποία μόνο αυτοί απολάμβαναν.

Συνέπειες χρυσόβουλου στη βυζαντινή οικονομία

Οι Βενετοί έμποροι φάνηκαν ιδιαίτερα φιλόδοξοι, επενδύοντας σημαντικά κεφάλαια στην ενδοχώρα και τα νησιά. Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου άργησαν να αντιληφθούν πως οι πολλαπλές παραχωρήσεις ζημίωσαν τους Βυζαντινούς εμπόρους και ελάττωσαν σημαντικά τα φορολογικά έσοδα. Αντίστοιχα, οι κάτοικοι της Βασιλεύουσας αρχικά θεωρούσαν θετικές τις εξελίξεις, αλλά αργότερα ενοχλήθηκαν από την κατάχρηση ελέγχου των Βενετών, ειδικά εφόσον θεωρούσαν τους Ιταλούς κατώτερούς τους. Μάλιστα, ιστορικοί  υποστηρίζουν ότι η θέση των Βενετών στο εμπόριο έγινε τόσο ισχυρή που υπονόμευσε το ιστορικό σύστημα συντεχνιών του Βυζαντίου.

Advertisements

Νέο χρυσόβουλο από τον Μανουήλ Α΄ Κομνηνό

Στα τέλη του 1147, με αυτοκράτορα πλέον τον Μανουήλ Α΄ (1143-1180), η βυζαντινή αυτοκρατορία ζήτησε εκ νέου τη βοήθεια των Βενετών ενάντια στους Νορμανδούς. Προκειμένου να τους πείσει να δεχτούν τη συνεργασία, ο Μανουήλ συνέταξε χρυσόβουλο, το οποίο επικύρωνε τα προνόμια που τους είχαν παραχωρήσει τα προηγούμενα χρυσόβουλα, προσθέτοντας μάλιστα την Κρήτη και Κύπρο στους τόπους όπου οι Βενετοί θα μπορούσαν να εμπορεύονται χωρίς δασμούς. Μόλις το έλαβε, ο δόγης πολύ γρήγορα συγκέντρωσε και έστειλε μεγάλο στόλο προς βοήθεια του Βυζαντίου. Η επίδειξη αφοσίωσης αυτή χαροποίησε ιδιαίτερα τον Μανουήλ. Τον Μάρτιο του 1148 συνέταξε  νέο χρυσόβουλο με νέες αμοιβές προς τους Βενετούς. Επέκτεινε τη συνοικία τους στη Βασιλεύουσα με επιπλέον ιδιοκτησίες και τους παραχώρησε και τέταρτη αποβάθρα εκφόρτωσης.

Σύγκρουση Βυζαντινών και Βενετών στο στρατόπεδο

Παρά τη φαινομενική φιλία μεταξύ Βυζαντινών και Βενετών, ορισμένα περιστατικά έδειξαν ότι υπέβοσκαν σοβαρές έριδες μεταξύ τους. Κατά την στρατοπέδευσή τους  σε μία πόλη, άντρες των δύο συμμαχούντων στρατών ενεπλάκησαν σε θανάσιμο καβγά μεταξύ τους, καλώντας μάλιστα προς συμμετοχή και απλούς πολίτες. Ο Βυζαντινός διοικητής προσπάθησε να κατευνάσει τα πνεύματα. Η παρέμβασή του έδωσε ωστόσο την αφορμή σε περισσότερους Βενετούς να κατέβουν από τα πλοία τους και να διογκώσουν τη διαμάχη.

Περιστατικό χλεύης του αυτοκράτορα Μανουήλ

Όταν η προσωπική φρουρά του διοικητή τους έτρεψε σε φυγή, αυτοί ως αντίποινα έκαψαν ελληνικά εμπορικά πλοία, και κατέλαβαν την αυτοκρατορική ναυαρχίδα, την οποία αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν για να γελοιοποιήσουν τον αυτοκράτορα Μανουήλ. Την έντυσαν με πλούσια υφάσματα και οδήγησαν πάνω της έναν Αιθίοπα με σκούρο δέρμα στον οποίο φόρεσαν μία κορόνα. Στη συνέχεια άρχισαν να τον προσκυνούν περιπαικτικά ως αυτοκράτορα των Ρωμαίων, γελοιοποιώντας τις αντίστοιχες αυτοκρατορικές τελετές. Ο Μανουήλ έγινε έξαλλος όταν πληροφορήθηκε το συμβάν. Χρειάστηκε να δείξει μεγάλη αυτοσυγκράτηση ώστε να μη λάβει τιμωρητικά μέτρα εναντίον τους. Σκεπτόταν ότι υπάρχουν περισσότερο επείγοντα ζητήματα με τα οποία έπρεπε να ασχοληθεί. Η οργή που γεννήθηκε μέσα του, ωστόσο, παρέμεινε πολύ έντονη.

Ασυδοσία των Βενετών

Τα συμβάντα αυτά δεν ήταν τα μοναδικά που έδειχναν την αυξανόμενη ένταση μεταξύ των δύο λαών. Οι Βενετοί αναφέρεται πως είχαν καταστεί ιδιαίτερα αλαζόνες κατά τη διαμονή τους στις συνοικίες της Κωνσταντινούπολης. Προκαλούσαν προβλήματα στους γείτονές τους και διατάρασσαν τη δημόσια τάξη. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ιωάννη Κίνναμο, η εμπορική επιτυχία τους, τους είχε κάνει άπληστους και θρασείς. Η γενικότερη συμπεριφορά τους ήταν αναξιόπιστη και χυδαία. Οι Βενετοί από τη μεριά τους αισθάνονταν ιδιαίτερα περιορισμένοι στα όρια των συνοικιών τους. Επιχείρησαν να καθυστερήσουν την εκστρατεία του Μανουήλ στην Ιταλία. Φοβούνταν ότι αν πετύχαινε, ο αυτοκράτορας θα τους ευνοούσε λιγότερο, ή και καθόλου. Η πλειονότητα των Βενετών δεν ανεχόταν το γεγονός ότι έπρεπε να υπακούει στους νόμους και τα δικαστήρια των Βυζαντινών. Είχαν πλέον καταστεί δυσάρεστοι στους Βυζαντινούς, οι οποίοι άρχισαν να θεωρούν ότι πλέον έχουν λιγότερα δικαιώματα στην πόλη τους από ότι οι Βενετοί.

Η καταστροφή στη συνοικία των Γενοβέζων

Η περιουσία των Βενετών της Κωνσταντινούπολης συνέχιζε να αυξάνεται παράλληλα με την απειθαρχία τους, η οποία δε στρεφόταν μόνο στους συμπολίτες τους, αλλά και στον ίδιο τον αυτοκράτορα. Το 1171 προξένησαν καταστροφές στη νεοσυσταθείσα συνοικία των Γενοβέζων στη Βασιλεύουσα. Ήταν εξαγριωμένοι λόγω των εμπορικών προνομίων που είχαν λάβει την προηγούμενη χρονιά από τον αυτοκράτορα. Στην έκκλησή του για επανόρθωση των ζημιών, οι Βενετοί απάντησαν με απείθεια, απειλώντας για αντίποινα.

Η απάντηση του αυτοκράτορα Μανουήλ

Ο Μανουήλ οργίστηκε, και έδωσε εντολή τη 12 Μαρτίου 1171 να συλληφθούν ταυτόχρονα όλοι οι Βενετοί που βρίσκονταν στα εδάφη του Βυζαντίου. Διέταξε επίσης, η περιουσία και τα εμπορεύματά τους να δημευτούν. Μερικοί κατάφεραν να αποφύγουν τον εντοπισμό και να φτάσουν στη Βενετία. Εκεί, ενημέρωσαν τον δόγη για την τύχη των συμπατριωτών τους. Άμεσα ξεκίνησε η αναδιοργάνωση του βενετικού στόλου. Τον Σεπτέμβριο επιτέθηκε στα νησιά της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και κατέλαβε ένα τμήμα της Εύβοιας, το οποίο πυρπόλησε. Η απόκριση του Μανουήλ ήταν αποφασιστική – ο στόλος που έστειλε για να αποκρούσει τους Βενετούς ήταν μεγάλος και καλά εξοπλισμένος. Οι δύο λαοί από κοντινοί σύμμαχοι είχαν γίνει σκληροί εχθροί.

Ιστορικό Δίδαγμα

Συνάγεται το συμπέρασμα για τις αποφάσεις των αυτοκρατόρων ότι παρά τη μεγάλη ανάγκη για συμμάχους, δεν ήταν ορθό να παραχωρηθούν σε αυτούς προνόμια περισσότερα από τους ίδιους τους κατοίκους της αυτοκρατορίας. Οι διατάξεις του χρυσόβουλου κατέστησαν τους Βενετούς αλαζόνες και τους οδήγησαν σε ασύδοτες συμπεριφορές. Το Βυζάντιο σε αυτή την περίπτωση αντιμετώπισε επιτυχώς ένα εξωτερικό πρόβλημα, αντικαθιστώντας το, ωστόσο, με ένα εξίσου κρίσιμο εσωτερικό.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:

Angold, The Roman Empire, 1025-1204: A Political History, 16 – 168, όπως αναφέρεται στο An Irrevocable Prejudice: Roman Impressions of Venetians and Normans in Twelfth Century Byzantium, σελίδα 25.

Borsari, ‘II crisobullo di Alessio I per Venezia’, Annali dell’ Istituto Italiano per gli studi storici, 11 (1969-70), 111-131

Donald M. Nicol, Βυζάντιο και Βενετία, Αθήνα, 2004.

Kaplan, M. Γιατί το Βυζάντιο – Μία αυτοκρατορία έντεκα αιώνων, Μεταίχμιο, Αθήνα: 2016.

Νικήτας Χωνιάτης, Διήγησις χρονική, εκδ. Α. Van Dieten, Βερολίνο 1975, σ. 171, μετ. Χ. Μεσσής.