Πηγή εικόνας: athinorama.gr
Το κοινωνικό θέατρο, ως όρος αρχίζει να χρησιμοποιείται κατά τον 20ο αιώνα. Στοχεύει στην ανάδειξη κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων της καθημερινότητας και αποσκοπεί στην αφύπνιση του θεατή, στον προβληματισμό του και στην ενεργό συμμετοχή του. Μεταστρέφεται η σχέση ηθοποιού-θεατή, όπου ο θεατής παρακολουθεί παθητικά το έργο. Η θεατρική δράση γίνεται βιωματική εμπειρία, η οποία θέτει ως στόχο να ταρακουνήσει το άτομο και τελικά να το ωθήσει στην κοινωνική δράση. Το κοινωνικό θέατρο αναιρεί τα μέχρι τότε δεδομένα, τον κειμενοκεντρισμό, το θέατρο στο οποίο η αισθητική έπαιζε κυρίαρχο ρόλο. Αντίθετα, επιδιώκει να έρθει κοντά στον θεατή, να του δημιουργήσει συναισθήματα τόσο έντονα, ώστε να συνειδητοποιήσει ότι και ο ίδιος αποτελεί έναν ‘τραγικό ήρωα’ και έτσι να αφυπνιστεί από τον κοινωνικό λήθαργο, να εμπνευστεί, να σκεφτεί κριτικά, να δράσει ώστε να αντισταθεί στις κυρίαρχες τάσεις.
Πηγή εικόνας: athinorama.gr
Στο κοινωνικό θέατρο, ο σκηνοθέτης παίρνει τον ρόλο του δημιουργού, που, μέσω του έργου του, εκφράζει το φιλοσοφικό και καλλιτεχνικό του ιδεώδες. Οι παραδοσιακές μορφές θεάτρου δίνουν τη θέση τους στον πειραματισμό, στην ταυτόχρονη συνύπαρξη πολλών ειδών θεάτρου, δημιουργώντας, έτσι, ένα θέατρο-υβρίδιο, το οποίο χρησιμοποιεί ιδιότυπη κινησιολογία και εκφορά λόγου, μουσική, παντομίμα, χορό, ιδιαίτερους φωτισμούς κ.α., που αναιρούν την αυστηρή απόδοση του κειμένου, αυτούσιου. Ορισμένα χαρακτηριστικά του κοινωνικού θεάτρου παραπέμπουν στην αρχαία τραγωδία, η οποία χαρακτηριζόταν, επίσης, από συνδυασμό τεχνών, λιτά κοστούμια και σκηνικά, καθώς ο στόχος δεν ήταν ο οπτικός εντυπωσιασμός του θεατή, αλλά η πνευματική του ανύψωση, ώστε να βιώσει την παράσταση, όχι απλώς να την παρακολουθήσει.
Το αρχαίο θέατρο Διονύσου, όπου δίδασκε ο Αισχύλος. Πηγή εικόνας: wikipedia.org
Έχοντας ζήσει τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι δημιουργοί γνώριζαν την αποτρόπαιη βία στην οποία μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος. Το θέατρό τους αποσκοπούσε να συνταράξει το άτομο τόσο βαθιά, ώστε να μην επαναληφθούν τα γεγονότα του πολέμου. Δε θα επιλέξουν να απεικονίσουν μια εκτέλεση ή ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, καθώς αυτό δημιουργεί ένα ορθολογικό και παροδικό αίσθημα συγκίνησης στον θεατή και δε συνεπάγεται ριζική αλλαγή. Θα επιλέξουν, για παράδειγμα, φορέας του περιεχομένου να είναι ένα σώμα, αυτό του ηθοποιού, που κατ’ επέκταση είναι το σώμα του κάθε θεατή, που αισθάνεται, υποφέρει, δέχεται τις πληγές. Το κοινωνικό θέατρο δεν αποτελεί μέσο ψυχαγωγίας, αλλά μια κοινωνική τελετουργία. Στοχεύει να αποτελέσει το εναρκτήριο λάκτισμα, το οποίο θα οδηγήσει σε κοινωνικό επαναπροσδιορισμό.
Πρωτοπόρος του κοινωνικού θεάτρου, ο Jerzy Grotowski οραματίστηκε το «φτωχό θέατρο». Στον αντίποδα του σύγχρονου πλούσιου θεάτρου, με περίτεχνα κοστούμια, μακιγιάζ, σκηνικά, φωτισμούς κ.α., ο Grotowski προτείνει ένα θέατρο απαλλαγμένο από όλα αυτά. Καταργείται το όριο μεταξύ σκηνής και θεατών, οι ηθοποιοί κινούνται ανάμεσα στους θεατές και συνομιλούν μαζί τους. Ο ηθοποιός συμμετέχει σε μια πολύ ουσιαστική δράση, που του ζητά να βιώσει τον ρόλο του, όχι να τον ενσαρκώσει απλώς. Ο ηθοποιός αλλάζει από χαρακτήρα σε χαρακτήρα, χρησιμοποιώντας την τέχνη του και τις σωματικές του δυνατότητες, τις εκφράσεις του προσώπου του, την κίνηση των μυών του, με απλό και λιτό τρόπο, μέσα από δικές του εσωτερικές διεργασίες. Ο Grotowski βρίσκει την ομορφιά στη λιτότητα και στην ανάδειξη της ουσιαστικής φύσης και της καλλιτεχνικής μορφής.
H Leslie Crisp, στα αριστερά, και ο James Slowiak δουλεύουν με τον Grotowski. Πηγή εικόνας: eilissos.gr
Ο Arthur Miller αποτελεί έναν δημιουργό κοινωνικού θεάτρου, ο οποίος ασχολείται έντονα με την πολιτική και κοινωνική συνείδηση του ατόμου, καταγγέλλει την αδιαφορία και τον εγωισμό της κοινωνίας, τους ταξικούς διαχωρισμούς και στηλιτεύει τη σκοτεινή πλευρά του αμερικάνικου ονείρου. Για τον Miller, η συνθηκολόγηση του σύγχρονου βιομηχανοποιημένου ανθρώπου με την κοινωνία, συνεπάγεται ότι ο άνθρωπος δεν θα έχει προβληματισμούς ή ερωτήματα και πάση θυσία θα διαφυλάσσεται η φιλήσυχη ζωή του. Το άτομο απορρίπτει τις έγνοιες, καθώς αυτές είναι συνυφασμένες με τη δυστυχία. Το ερώτημα που πρέπει να τίθεται, κατά τον Miller, είναι τι επίδραση θα έχει το έργο στον θεατή και όχι τι οικονομικό κέρδος θα επιφέρει. Χρειάζεται να βρεθεί, μέσω του θεάτρου, ένας τρόπος συνολικής προώθησης υψηλότερων φιλοσοφικών αξιών και ιδανικών, των οποίων η βάση θα είναι πανανθρώπινη.
Ο Arthur Miller με τη δεύτερη σύζυγό του Marilyn Monroe . Πηγή εικόνας: ivystyle.gr
Σύμφωνα με τον Berthold Brecht, χρειάζεται να αποστασιοποιηθούμε λίγο από τα πράγματα και να τα δούμε σφαιρικά, προκειμένου να τα κατανοήσουμε. Το θέατρο δεν πρέπει να αποτελεί αντιγραφή της πραγματικότητας, καθώς, έτσι, δημιουργείται στον θεατή η ψευδής ταύτιση θεατρικού- πραγματικού και αδυνατεί να επικεντρωθεί στις παρεχόμενες πληροφορίες, λόγω της συναισθηματικής φόρτισης που του προκαλείται. Ο Brecht εισάγει το «θέατρο της αποστασιοποίησης». Σε αυτό το είδος, η δράση δεν είναι μια δραματική κατάσταση, αλλά μια αφήγηση, για αυτό και είναι συχνή η ύπαρξη αφηγητή, ενώ στη ροή του έργου ενσωματώνονται τραγούδια, σχόλια του αφηγητή ή των ηθοποιών κ.α., για να μπορέσει να γίνει αντιληπτή η αποστασιοποίηση. Ο ηθοποιός καταδεικνύει, δε ζει τον ρόλο του, ούτε ταυτίζεται με αυτόν και κατ’ επέκταση δε βοηθά τον θεατή να ταυτιστεί με τα πρόσωπα του έργου. Δεν εκφράζει τη συγκίνηση που νιώθει με συναισθηματική φόρτιση, με διογκωμένες κινήσεις, με επιτηδευμένη εκφορά λόγου, αλλά, αντίθετα, εσωτερικεύει την κατάσταση, αμβλύνει τη δραματική ένταση και ο αυτοέλεγχος παίρνει τα ηνία. Ο θεατής, με τη σειρά του, κάνει μια κριτική σύνδεση μεταξύ των διαδραματιζόμενων και της προσωπικής και κοινωνικής του ζωής, επομένως, ωθείται στην αφύπνιση από τις δραματικές συμβάσεις και μεταστρέφεται σε έναν προσεκτικό παρατηρητή της κοινωνικής πραγματικότητας.
Το διασημότερο θεατρικό έργο του Brecht. Πηγή εικόνων: sansimera.gr, politeianet.gr
Ο Antoine Artaud οραματίστηκε το κοινωνικό θέατρο ως μέσο αφύπνισης του θεατή, κόντρα στον εφησυχασμό και την παθητικότητα. Για τον Artaud, η θεατρική πράξη δεν περιορίζεται σε ένα σκηνικό δρώμενο, αλλά αποτελεί μια διαδικασία πνευματικής θεραπείας, το άγγιγμα της οποίας θα παραμείνει ανεξίτηλο στη συνείδηση του ατόμου. Για να επιτευχθεί αυτό το είδος ‘ψυχοθεραπείας’, στην οποία αναφέρεται ο Artaud, ο ίδιος χρησιμοποίησε τον όρο «θέατρο της σκληρότητας». Σε αυτό το είδος προτάσσονται το άσχημο, το οδυνηρό, το γκροτέσκο, δημιουργείται μια άβολη κατάσταση για τον θεατή, ακριβώς επειδή έρχεται αντιμέτωπος με τη συνειδητοποίηση της αλήθειας της ζωής. Το οξύμωρο σχήμα του Artaud έγκειται στην απαισιόδοξη χροιά με την οποία παρουσιάζει τα πράγματα, διατηρώντας ταυτόχρονα την ελπίδα ότι το θέατρο μπορεί να οδηγήσει σε ουσιαστικές κοινωνικές αλλαγές. Το αίτημά του είναι να δημιουργηθεί ένα νέο είδος θεάτρου, το οποίο θα παραβλέπει το λογοκρατούμενο, ορθολογικό Δυτικό θέατρο (ο ίδιος ήταν ιδιαίτερα επηρεασμένος από το ανατολικό θέατρο) και θα δίνει έμφαση στον χορό, τη μουσική, την κίνηση κλπ. Το θέατρο αποκτά τελετουργικό χαρακτήρα και ο ηθοποιός, χρησιμοποιώντας το σώμα του και τα εκφραστικά του μέσα, παίρνει κάθε φορά και διαφορετική μορφή.
Πηγή εικόνας: avalonofthearts.gr
Στόχος των δημιουργών του κοινωνικού θεάτρου, ανά τα χρόνια, είναι ένα θέατρο το οποίο θα επιφέρει ουσιαστική αλλαγή. Το ατομικό σώμα, του ηθοποιού και κατ’ επέκταση του θεατή, ανάγεται σε κάτι πνευματικό, που καταλήγει να γίνεται μια ιδέα, μια σύνδεση βαθιά υποσυνείδητη. Το προσωπικό μεταστρέφεται σε κοινωνικό και προσπαθεί να διαλευκάνει τη βαθύτερη υπόσταση της ζωής. Το κοινωνικό θέατρο αποτελεί το μέσο, το οποίο επιχειρεί να αναδείξει τον τραγικό άνθρωπο και να εξηγήσει τις βαθύτερες τάσεις του. Η αλήθεια, την οποία επιθυμούν οι δημιουργοί να απεικονίσουν, δεν αποσκοπεί στη συγκίνηση με ορθολογικό τρόπο και στην κατάδειξη επιμέρους σκοπών ή θεμάτων, καθώς αυτό μόνο σε βραχυπρόθεσμο πλαίσιο μπορεί να έχει αποτέλεσμα. Αντίθετα, στοχεύουν στην αφύπνιση του ατόμου, με τρόπο ώστε η αλλαγή να είναι αναπόφευκτη και ριζική.
Πηγή εικόνας: mytheatro.gr
Πηγές:
Βατίκαλου Α. (2019, 30 Ιουλίου). Γκροτόφκι: Ο Πολωνός γκουρού του θεάτρου. MAXMAG. Ανακτήθηκε από τον ιστότοπο: https://www.maxmag.gr/theatro/gkrotofski-o-polonos-gkoyroy-toy-theatroy/
Διαμάντη Β. (2021, 21 Οκτωβρίου). Ο επαναστάτης Αρτώ (1896-1948). Περι…Γραφής. Ανακτήθηκε από τον ιστότοπο: https://www.peri-grafis.net/ergo.php?id=1491
Τσαμούρη Τ. (2020, 29 Απριλίου). H κοινωνία και το είδωλό της: Μια σύγχρονη ανάγνωση του Αρτώ. Fractal: Η ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ. Ανακτήθηκε από τον ιστότοπο: https://www.fractalart.gr/antonin-artaud/
Φρουζάκη Μ. (2016, 24 Οκτωβρίου). Αφιέρωμα στο φτωχό θέατρο του Γκροτόφσκι. Θεατρομάνια. Ανακτήθηκε από τον ιστότοπο: https://www.theatromania.gr/91729-2/
