Η εφηβεία είναι μια πολύ σημαντική για το άτομο αναπτυξιακή φάση και αποτελεί μεταβατική περίοδο μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της ενήλικης προσωπικότητας. Στο στάδιο αυτό, η ψυχική ισορροπία διαταράσσεται και το Εγώ του εφήβου γίνεται ευάλωτο και χαρακτηρίζεται από ρευστότητα. Αυτό συμβαίνει, διότι το άτομο παραπαίει μεταξύ των παλινδρομικών και προοδευτικών κινήσεων που εναλλάσσονται αυτή την περίοδο. Με λίγα λόγια, προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στο παιδί που ήταν και στη ζωή που βίωνε με όλα τα οφέλη της παιδικής ηλικίας, αλλά συγχρόνως προσπαθεί να δομήσει μια ώριμη, ενήλικη προσωπικότητα απαρτιώνοντας το «νέο» εαυτό. Την περίοδο αυτή λαμβάνουν χώρα μια σειρά ψυχικών διεργασιών, των οποίων προϋπόθεση για την διεξαγωγή αποτελούν οι ευνοϊκές κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες στη ζωή του εφήβου. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η ρευστότητα που επικρατεί στην εφηβεία δεν είναι κάτι το παθολογικό, αλλά μια υγιής και αναγκαία αναδόμηση.
Οι φάσεις της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης του εφήβου είναι οι ακόλουθες:
- Η αναβίωση της παιδικής σεξουαλικότητας
Πρόκειται για την ψυχαναλυτική θεμελιώδη έννοια του Οιδιπόδειου Συμπλέγματος που εισήγαγε ο Sigmund Freud. Βάσει αυτής, το παιδί «έλκεται» από τον γονέα του αντίθετου φύλου (συνήθως πρόκειται για μητέρα και γιο) βιώνοντας φόβο, αποστροφή και «εχθρικά» αισθήματα για τον γονέα του ίδιου φύλου. Με λίγα λόγια, η παιδική σεξουαλικότητα αναβιώνει στην περίοδο της εφηβείας, με τη διαφορά ότι τώρα ο έφηβος είναι ικανός να «εκδικηθεί» με φυσική βία τις οιδιποδειακές απογοητεύσεις που εισέπραξε κατά την παιδική ηλικία. Αυτό προκαλεί άγχος στον έφηβο και δημιουργεί την ανάγκη απομάκρυνσης από τους γονείς. Ο έφηβος αποσύρεται και κινητοποιεί μηχανισμούς άμυνας με σκοπό να μπορέσει να διαχειριστεί την εσωτερική αυτή αναταραχή. Η διαδικασία αυτή είναι απαραίτητη σε αυτό το στάδιο για την υγιή σύναψη ετερόφυλων σχέσεων.
- Η αίσθηση απώλειας του αντικειμένου (γονέων)
Το γεγονός πως σε αυτή τη φάση ο έφηβος αναγκάζεται να αποεξιδανικεύσει τους γονείς του, που στα μάτια του έμοιαζαν ως τώρα τέλειοι, είναι μια επώδυνη για αυτόν διαδικασία που του προκαλεί μια γενικότερη συναισθηματική αστάθεια και συναισθήματα πένθους, όπως τόνισε χαρακτηριστικά ο Blos. Η αυθεντία των γονέων απορρίπτεται και ο έφηβος δεν επαφίεται πλέον σε αυτούς για να ρυθμίσει το άγχος του και την αυτοεκτίμησή του. Ως αποτέλεσμα, αισθάνεται μετέωρος, βιώνει ένα κενό και οδηγείται σε μια αέναη αναζήτηση έντονων συναισθημάτων και συγκινήσεων. Οι έφηβοι είναι για το λόγο αυτό δραστήριοι, υπερκινητικοί και κάνουν τα πάντα για να αποφύγουν την πλήξη και την ανεπάρκεια. Επίσης, σε αυτό οφείλεται η συνεχής ενασχόληση τους με το μέλλον. Η παρορμητική αυτή συμπεριφορά δρα λειτουργικά για τον έφηβο καθώς τον βοηθά να στερεώσει την ταυτότητά του και να κατανοήσει ποιος είναι πραγματικά μέσα από τη σύγκρουση με τα καθορισμένα όρια της πραγματικότητας.
- Η κίνηση μεταξύ παλινδρόμησης και ανάπτυξης
Ως παλινδρόμηση εννοούμε την τάση του εφήβου να επιστρέφει σε συμπεριφορές που υιοθετούσε σε προγενέστερη ηλικιακή φάση, και πρόκειται για μια φυσιολογική διεργασία στην υπηρεσία της ανάπτυξης. Λαμβάνει χώρα στην εφηβεία, με σκοπό το άτομο «γυρνώντας πίσω» να ανακτήσει δυνάμεις μιας και η διαδικασία ενηλικίωσης του προκαλεί συναισθηματικές δυσκολίες και εμπόδια. Λόγω της δυνατότητας παλινδρόμησης η εφηβεία θεωρείται ως 2η ευκαιρία για τον έφηβο να αναθεωρήσει και να επαναδιαπραγματευτεί παλιές τραυματικές εμπειρίες μέσα σε ευνοϊκότερες πλέον συνθήκες. Σημαντικό είναι να αναφερθεί πως η εφηβεία συνιστά 2η ευκαιρία υπό τον όρο ότι δεν έχουν παραμείνει σοβαρά ελλείμματα από την παιδική ηλικία. Πρόκειται λοιπόν για μια πολύ χρήσιμη διεργασία που συνεισφέρει σημαντικά στη διαμόρφωση μια υγιούς, ενήλικης προσωπικότητας.
- H 2η διεργασία αποχωρισμού – ατομικοποίησης
Η 1η λαμβάνει χώρα στα 3 πρώτα έτη της ζωής ενός παιδιού. Η 2η συμβαίνει κατά την εφηβεία όπου εγκαταλείπονται οι εξαρτητικές σχέσεις με τους γονείς και ο εαυτός διαφοροποιείται, αποκτά αίσθηση συνέχειας και ύπαρξης, ώστε να είναι σε θέση να αντισταθεί στις διακυμάνσεις της αυτοεκτίμησης. Αν οι εξωτερικές συνθήκες είναι ευνοϊκές και το περιβάλλον του εφήβου υποβοηθά τη διαδικασία αυτή, το Εγώ του εφήβου γίνεται ικανό να αντέξει την μη τελειότητα του κόσμου και την αποεπένδυση των – «τέλειων» ως τότε – γονέων. Και κατά συνέπεια προάγεται η ανάπτυξη του ατόμου τόσο σε συναισθηματικό όσο και σε γνωστικό επίπεδο.
- Η διαδικασία της αποϊδανικοποίησης
Με την έννοια αυτή ορίζουμε την αντίληψη της μη τελειότητας των γονέων, του κόσμου γενικότερα, για έναν έφηβο. Η διεργασία αυτή λαμβάνει χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της εφηβείας και πρακτικά σημαίνει πως το άτομο εγκαταλείπει τις εξιδανικευμένες εικόνες του εαυτού και των γονέων και αποδέχεται την ανυπαρξία της τελειότητας. Ο έφηβος προσπαθεί να αποκαταστήσει αυτή την «απώλεια» με το να αποκτά δεξιότητες, να συμμετέχει σε ομάδες, να δημιουργεί ινδάλματα που στη φαντασία του ασπάζονται την τελειότητα και ούτω καθεξής. Η διεργασία αυτή είναι φυσικά επώδυνη και απαιτεί ψυχικό σθένος από το άτομο. Οι γονείς πρέπει εξίσου να σταθούν δυνατοί μπροστά σε αυτή τη μεταβολή καθώς εάν δράσουν ως αδύναμοι, είναι πιθανό να αναστείλουν την διαδικασία της αποϊδανικοποίησης εγκλωβίζοντας τον έφηβο και εμποδίζοντας την ανάπτυξη.
- Οι λειτουργίες της ομάδας των συνομηλίκων
Στην προσπάθεια αποδυνάμωσης της εξάρτησης από τους γονείς, ο έφηβος καταφεύγει στην παρέα των συνομηλίκων. Οι φίλοι γίνονται εξαιρετικά σημαντικοί για αυτόν, και τους χρησιμοποιεί για να ορίσει τον εαυτό του, το ποιος είναι, μέσα από εκείνους. Η παρέα ρυθμίζει τώρα τον τρόπο συμπεριφοράς, τα άγχη του, την αυτοεκτίμησή του. Του παρέχει ουσιαστικά μια προσωρινή ταυτότητα ώσπου να διαμορφώσει την ενήλικη προσωπικότητά του. Θεωρεί πως είναι οι μόνοι που μπορούν να τον καταλάβουν, να τον βοηθήσουν και που αξίζουν την προσοχή του ως άτομα. Οι σχέσεις αυτές στην πλειοψηφία τους είναι παροδικές και ασταθείς, όμως χρήσιμες για την ομαλή ανάπτυξη του εφήβου.
- Ο σχηματισμός της ταυτότητας
Με τον όρο ταυτότητα εννοούμε όλες τις πλευρές της προσωπικότητας, συνειδητές και μη, οι οποίες αποτυπώνονται μέσα από εικόνες εαυτού. Η δημιουργία της ταυτότητας δεν αρχίζει και ούτε τελειώνει με την εφηβεία – ήδη το βρέφος αρχίζει και «υπάρχει» μέσα από το καθρέφτισμα στο βλέμμα της μητέρας του. Κατά τη διαδικασία σχηματισμού ταυτότητας ο έφηβος έχει ανάγκη από μια ιδεολογία για να προσανατολιστεί προς το μέλλον, να θέτει σκοπούς και στόχους. Μάλιστα, στη φάση αυτή ο ιδεολογικός προσανατολισμός και όσα τον απαρτίζουν γίνονται τόσο σημαντικά ώστε οποιαδήποτε απειλή τους κάνει τον έφηβο να νιώθει χαμένος και του προκαλεί αισθήματα ματαίωσης.
Πρέπει να σημειωθεί πως πολλοί παράγοντες μπορεί να οδηγήσουν τον έφηβο στο να μην κατορθώσει να μεταβεί επιτυχώς μέσα από τις αναγκαίες διεργασίες της εφηβείας με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν κατάλοιπα και ελλείμματα στην ενήλικη προσωπικότητά του. Πρόκειται για μια αναπτυξιακή φάση εξαιρετικής σημασίας και αναγκαιότητας που μέσα από τη μελέτη της είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τις «αλλόκοτες» συμπεριφορές και τον ταραγμένο συναισθηματικό κόσμο των εφήβων.
