Η διαφορετικότητα είναι μέρος της καθημερινής μας ζωής. Όλοι οι άνθρωποι με τους οποίους συναναστρεφόμαστε καθημερινά χαρακτηρίζονται από ξεχωριστά γνωρίσματα τα οποία τους διαφοροποιούν από τον λεγόμενο «φυσιολογικό μέσο όρο». Συχνά, σε κοινωνικό πλαίσιο, η διαφορετικότητα είναι συνυφασμένη με την έννοια του «στίγματος».
Το κοινωνικό στίγμα, είναι στην ουσία η ετικετοποίηση, η «ταμπέλα» που εναποθέτει σε ορισμένους ανθρώπους η κοινωνία λόγω κάποιας ιδιαιτερότητας πάσης φύσεως που τους χαρακτηρίζει, και ως έννοια έχει αρνητική χροιά. Οτιδήποτε «παρεκκλίνει» από τα στερεότυπα κοινωνικά standards είναι δυνατόν να αποτελέσει αφορμή για τον στιγματισμό κάποιου. Το κοινωνικό στίγμα δεν γνωρίζει φύλο, ηλικία, καταγωγή, μορφωτικό επίπεδο. Μπορεί να συμβεί στον καθέναν για κάποιο χαρακτηριστικό του, όμως υπάρχουν ομάδες ατόμων οι οποίες είναι περισσότερο ευάλωτες. Για παράδειγμα, συχνές αιτίες που προκαλούν στιγματισμό είναι η καταγωγή, η πολιτισμική ταυτότητα, το χρώμα του δέρματος, οι αναπηρίες – σωματικές είτε νοητικές –, η ψυχική ασθένεια, δυσπλασίες στην εμφάνιση, ο εθισμός σε ουσίες κ.ο.κ. Κατά συνέπεια, μπορεί να γίνει διάκριση σε μερικά είδη κοινωνικού στίγματος όπως: το στίγμα που αναφέρεται σε σωματικά γνωρίσματα, το στίγμα που αφορά ψυχικά γνωρίσματα, το στίγμα που αναφέρεται στην κοινωνικοοικονομική κατάσταση του ατόμου ή το πολιτισμικό του υπόβαθρο.
Ο κοινωνικός στιγματισμός έχει ως άμεση συνέπεια τον κοινωνικό αποκλεισμό των ατόμων που το υφίστανται. Είναι μια δυσφημιστική ιδιότητα που στερεί από τον άνθρωπο την αποδοχή των άλλων και την ισότιμη συμμετοχή του στις κοινωνικές δραστηριότητες. Αυτό που στην πραγματικότητα εγείρει το στίγμα είναι οι προκαταλήψεις, τα στερεότυπα και το μοτίβο των πεποιθήσεων που χαρακτηρίζει ένα άτομο. Ο τρόπος που έχει μάθει να αντιλαμβάνεται τα πράγματα, η παιδεία και η ανατροφή του, παίζουν κυρίαρχο ρόλο στη δημιουργία των στερεοτυπικών αυτών αντιλήψεων.
Τα στερεότυπα ορίζονται ως αρνητικές, κατά κύριο λόγο, γνωστικές δομές που προκαθορίζουν τη συμπεριφορά του ατόμου απέναντι στους άλλους (για παράδειγμα η αρνητική εδραιωμένη πεποίθηση ότι τα άτομα που πάσχουν από σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα).
Οι προκαταλήψεις είναι γνωστικές και συναισθηματικές αντιδράσεις που αναπτύσσονται όταν κάποιος ενστερνίζεται και υιοθετεί τα αρνητικά στερεότυπα (για παράδειγμα όταν κάποιος αποδέχεται την άποψη ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα και τα φοβάται). Στις περισσότερες περιπτώσεις το άτομο δεν μπορεί να ελέγξει το αν η αρνητική αυτή προκατάληψη είναι δικαιολογημένη ή μη.
Τα στιγματισμένα άτομα υφίστανται διακρίσεις εις βάρος τους. Οι διακρίσεις είναι το αποτέλεσμα της προκατάληψης και στηρίζεται στην πεποίθηση για «διαφορετικότητα» κάποιου (για παράδειγμα κάποιος πιστεύει ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα, τα φοβάται και αποφεύγει να έρθει σε επαφή μαζί τους).
Η άδικη αυτή αντιμετώπιση της διαφορετικότητας πηγάζει πολλές φορές από την αίσθηση ανωτερότητας των ανθρώπων που θεωρούν τον εαυτό τους «φυσιολογικό». Τείνουν να εστιάζουν στα σημεία όπου «μειονεκτούν» κάποια άτομα και όχι στα υπόλοιπα λειτουργικά χαρακτηριστικά τους. Οι πιο συχνές διακρίσεις μάλιστα αφορούν άτομα με κάποιου είδους αναπηρία ή με κάποια μορφή ψυχοσυναισθηματικής απόκλισης. Τα ιδιαίτερα στοιχεία τους γενικεύονται με απόλυτο και ακραίο τρόπο δημιουργώντας στερεοτυπικές εικόνες για το άτομο αυτό. Πέρα λοιπόν από τις φυσικές δυσκολίες του προβλήματος που αντιμετωπίζει, το άτομο υφίσταται και το ρατσισμό του κοινωνικού στίγματος. Έρευνες έχουν καταδείξει πως η πορεία της κατάστασης ενός ατόμου με κάποια μορφή αναπηρίας ή ψυχολογικού προβλήματος σχετίζεται άμεσα τον στιγματισμό που διέπει τη ζωή του. Με λίγα λόγια, η κατάστασή του είναι πιθανό να επιβαρυνθεί και να επιδεινωθεί λόγω αυτής της επιπλέον κοινωνικής πίεσης. Ακόμη, μέσω της αρνητικής στάσης της κοινωνίας απέναντι στη διαφορετικότητα ενός ατόμου, πλήττεται σε πολύ σοβαρό βαθμό η αυτοεκτίμηση και ο αυτοσεβασμός του. Σαφώς, στη δημιουργία των στάσεων αυτών παίζει θεμελιώδη ρόλο, όπως προαναφέρθηκε, η ανατροφή και το οικογενειακό υπόβαθρο, η ελλιπής παιδεία, η απουσία ευαισθητοποίησης και η σωστή ενημέρωση πάνω σε θέματα που σχετίζονται με την πάσης φύσεως διαφορετικότητα.
Φορέας στερεοτυπικών πεποιθήσεων και προκαταλήψεων μπορεί να γίνει ακόμη και άθελά του κάποιος ο οποίος δεν γνωρίζει πώς να προσεγγίσει ένα άτομο με κάποιου είδους ιδιαιτερότητα και προβαίνει σε αδιάκριτες ερωτήσεις, επίμονο κοίταγμα κλπ. Συγκεκριμένα, όσον αφορά τα προβλήματα ψυχικής υγείας, καλό θα είναι να ευαισθητοποιηθεί το κοινωνικό σύνολο μέσω της ενημέρωσης για τη φύση των ψυχικών διαταραχών αλλά και για το γεγονός ότι είναι πολύ πιο συχνές από όσο πιστεύεται γενικώς, πράγμα που αποδεικνύεται με πλήθος διεθνών ερευνητικών δεδομένων.
Σημαντικό είναι να μην εστιάζουμε στα συμπτώματα ενός προβλήματος αλλά στην συνολική υπόσταση και προσωπικότητα του ατόμου. Πλησιάζοντας και μπαίνοντας στη διαδικασία να γνωρίσουμε αυτά τα άτομα πραγματικά, να ξεπεράσουμε τους όποιους ενδοιασμούς και προκαταλήψεις, μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε ουσιαστικά με τους συνανθρώπους μας. Ας μην ξεχνάμε ότι η επαφή μας με τα άτομα που βιώνουν κάποιου είδους διαφορετικότητα, έχει να μας προσφέρει πολλά και μπορούμε να αντλήσουμε πολύτιμα διδάγματα και εμπειρίες μέσα από αυτή, εφόδια που θα μας κάνουν καλύτερους ανθρώπους.
