Ο ακαδημαϊκός και συγγραφέας Χάρης Δουσεμετζής μαθαίνει για τον Τσαφέντα όταν ο ελληνικός και ο διεθνής Τύπος γράφει για τον θάνατό του στις 7 Οκτωβρίου 1999, σε ηλικία 81 ετών. Από εκείνη τη στιγμή, ο Χάρης Δουσεμετζής παράλληλα με τη διδακτορική του διατριβή, αφιερώνει σχεδόν 10 χρόνια από τη ζωή του αναζητώντας στοιχεία για τη ζωή και τη δράση του Τσαφέντα. Στην έρευνα του, ο Χάρης Δουσεμετζής συγκεντρώνει 12.000 σελίδες επίσημων εγγράφων από τα Εθνικά Αρχεία τριών κρατών, της Νότιας Αφρικής, της Πορτογαλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου, και παίρνει συνεντεύξεις από 142 άτομα, από τα οποία τα 73 είχαν προσωπική σχέση με τον Τσαφέντα. Το 2018, ο Χάρης Δουσεμετζής εκδίδει τη βιογραφία του Τσαφέντα και παρουσιάσει αδιάσειστα στοιχεία που ομολογούν τα πολιτικά και ιδεολογικά κίνητρα της δολοφονίας Φερβούρντ, καθώς και την οργανωμένη προσπάθεια της Κυβέρνησης του να καλύψει τα ίχνη που προδίδουν αυτή τη συνειδητή τυραννοκτονία. «Η δολοφονία αυτή αποτελούσε ηθικό χρέος για τον Τσαφέντα ο οποίος θεωρούσε τον Φερβούρντ το μυαλό του απαρτχάιντ που το μετέτρεψε σε ιδεολογία» σχολιάζει ο Χάρης Δουσεμετζής στη συνέντευξη που μάς παραχώρησε.
Η ιστορία του Δημήτρη Τσαφέντα ξεκινά στις 6.9.1966 όταν ο ίδιος μαχαιρώνει και τελικά σκοτώνει τον Νοτιοαφρικανό Πρωθυπουργό Χέντρικ Φερβούρντ στη Βουλή. Ο Φερβούρντ δικαίως θεωρείται ο «αρχιτέκτονας του απαρτχάιντ», της αποτρόπαιης πολιτικής που ενίσχυσε τις φυλετικές διακρίσεις μεταξύ λευκών και μαύρων στη Νότια Αφρική. Το φυλετικό καθεστώς του υποχρέωνε το μαύρο πληθυσμό της χώρας να μετακινηθεί ώστε να εξασφαλίσει την «ησυχία» της λευκής μειοψηφίας. Η συμβολή του Φερβούρντ στην ομολογουμένως διαστροφική πολιτική του απαρτχάιντ ήταν μεγάλη. Ο ίδιος ήταν δικτάτορας, υπεύθυνος για τη σκλαβιά και το θάνατο εκατομμυρίων μαύρων και λευκών, κυρίως κομμουνιστών, που αντιστέκονταν με αντικαθεστωτικές οργανώσεις. Λίγες μέρες μετά τη δολοφονία του, το Ανώτατο Δικαστήριο του Κέιπ Τάουν αποφάσισε ότι ο Δημήτρης Τσαφέντας δεν ήταν ικανός να δικαστεί, διότι έπασχε από σχιζοφρένεια. Η απόφαση του δικαστηρίου απορρίπτει κάθε προσπάθεια σύνδεσης της πράξης με πολιτικά και ιδεολογικά κίνητρα. Αργότερα, η επίσημη εξεταστική επιτροπή που ορίστηκε για να ερευνήσει τα αίτια της δολοφονίας καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα. Συνεπώς, η υπόθεση Τσαφέντα “κουκουλώνεται” από την Κυβέρνηση του απαρτχάιντ και τοποθετείται στα επίσημα αρχεία ως ένα έγκλημα ενός ψυχικά ασθενούς ατόμου κατά του Πρωθυπουργού της χώρας.
Ο Χάρης Δουσεμετζής μάς αποκάλυψε το πραγματικό πρόσωπο του Έλληνα που σκότωσε το απαρτχάιντ, ελπίζοντας η έρευνα του να αποκαταστήσει την υστεροφημία του Τσαφέντα και να διορθώσει την ιστορία της Νότιας Αφρικής στα οδυνηρά χρόνια της πολικής απαρτχαίντ. Ο Χάρης Δουσεμετζής μάλιστα έγραψε και τη σχετική “Έκθεση” που παρέδωσε στον υπουργό δικαιοσύνης Μασούτα στις 23.10.2018. Η Έκθεση “The report to the Minister of Justice, Honourable Ronald Lamola, in the matter of Dr. Verwoerd’s assassination” περιλαμβάνει όλα ευρήματα της έρευνάς του, καθώς επίσης και τα πορίσματά του. Στην αποκλειστική συνέντευξη που μας παραχώρισε, ο Χάρης Δουσεμετζής μίλησε μεταξύ άλλων για το αληθινό προφίλ του Δημήτρη Τσαφέντα και τα δικά του συναισθήμα μετά την ολοκλήρωση του βιβλίου του.
Επιμέλεια συνέντευξης: Ιωάννα Ιωαννίδου
Έχουν περάσει πάνω από 50 χρόνια από τη δολοφονική πράξη του Δημήτρη Τσαφέντα και από τότε η ζωή του έχει γίνει βιβλίο, ντοκιμαντέρ και θεατρικό έργο. Το δικό σας βιβλίο βασισμένο στην πολυετή έρευνά σας έρχεται να αναδείξει τις μέχρι σήμερα άγνωστες πτυχές της ζωής και της δράσης του.
Ο βασικός μου στόχος ήταν να γράψω την αλήθεια του Δημήτρη Τσαφέντα εκτός από το ποιος ήταν και τι έκανε, να του δώσω την χαμένη αξιοπρέπειά του. Πιστεύω ότι το όνομά του αμαυρώθηκε με τον τρόπο που τον παρουσίασαν τα μέσα εκείνης της εποχής και όχι λόγω της πράξης του. Τον παρουσίασαν ως σχιζοφρενή, έναν «χαμένο», έναν αλήτη ο οποίος δεν είχε κανένα σκοπό στη ζωή του. Υποτίθεται ότι ξύπνησε ένα πρωί και αποφάσισε να σκοτώσει αυτό τον «καλό» Πρωθυπουργό, επειδή όπως λέγεται είχε ένα σκουλήκι μέσα του. Η ιστορία του με συνάρπασε και πίστευα ότι ήταν ζήτημα ηθικής αρχής να αποκαταστήσω την αλήθεια. Μια αλήθεια που φρόντισε να κουκουλώσει η Κυβέρνηση του απαρτχάιντ. Γνωρίζω ότι σήμερα δεν πρόκειται να αλλάξει κάτι για τον Τσαφέντα. Ο άνθρωπος έχει πεθάνει, δεν πρόκειται ποτέ να δει τι έγινε ή το τι γίνεται. Ωστόσο, αυτή η βιογραφία θα αποδώσει στην υστεροφημία του την τιμή που του αξίζει και ο κόσμος πλέον θα μάθει τα πραγματικά γεγονότα.
Ποια είναι η αλήθεια που αποκαλύπτεται στο βιβλίο;
Το κυριότερο είναι οι πολιτικές του πεποιθήσεις αλλά και ο ακτιβισμός του. Ήταν ένας επαναστάτης. Από μικρή ηλικία ήθελε να πολεμήσει για το δίκαιο και προερχόμενος από μια οικογένεια η οποία είχε πολεμήσει τους Οθωμανούς στην Κρήτη, το αίσθημα δικαιοσύνης ολοένα και μεγάλωνε. Επιπλέον, σημαντικό ρόλο στην πολιτική του δράση έπαιξε ο πατέρας του, ο οποίος του μιλούσε για τον αναρχισμό. Ο πατέρας του ήταν ένας σημαντικός αναρχικός της εποχή του. Ήθελε και αυτός (Δημήτρης Τσαφέντας) να ακολουθήσει τα χνάρια του. Από μικρή ηλικία, όπως αναφέρεται και στο βιβλίο, συμμετείχε σε πολλές επαναστατικές ενέργειες. Από 18 ετών, βλέπουμε, ότι ήταν πολιτικά και κοινωνικά ευαισθητοποιημένος σε ζητήματα αποικιοκρατίας, φυλετικών διακρίσεων και αδικίας. Ο πρώτος του στόχος ήταν η ανεξαρτητοποίηση της Μοζαμβίκης (χώρα στην οποία γεννήθηκε και πέρασε κάποια χρόνια της ζωής του) η οποία βρισκόταν υπό πορτογαλική αποικιοκρατία. Έτσι, συμμετείχε σε αντί-αποικιοκρατικά κινήματα. Κατά τη διάρκεια της έρευνας, βρέθηκα μπροστά σε μια ανακάλυψη που παρέμεινε άγνωστη για εκείνη την εποχή. Μετά την δολοφονία του Φερβούρντ, οι πορτογαλικές Αρχές απέφυγαν να παραδώσουν τον προσωπικό φάκελο του Τσαφέντα με την πολιτική του δράση, στις νοτιοαφρικανικές Αρχές με αποτέλεσμα να παραδώσουν μια επιστολή για τις πολιτικές ενέργειές του στη Μοζαμβίκη. Η επιστολή αυτή όμως είχε διαμορφωθεί κυρίως από την εικόνα που προέβαλε ο Τύπος εκείνη την εποχή και όχι την πραγματική πολιτική του στάση. Ένα άλλο σημείο που τονίζεται στο βιβλίο είναι η αλληλεγγύη που έδειχνε σε ανθρώπους που είχαν ανάγκη. Όταν ήταν στην Κωνσταντινούπολη παρέδιδε αφιλοκερδώς μαθήματα αγγλικών σε παιδιά Ελλήνων, αλλά και στη Μοζαμβίκη μαθήματα αγγλικών και πορτογαλικών σε παιδιά φτωχών, επειδή πίστευε ότι ο καλύτερος τρόπος να ξεφύγουν από τη φτώχεια ήταν η μόρφωση. Από το Λονδίνο, επίσης προσπαθεί να στρατολογήσει ανθρώπους για να λάβουν μέρος σε βίαιες ενέργειες στη Ν. Αφρική εναντίον του απαρτχάιντ. Συνεπώς, μιλάμε για έναν άνθρωπο που ήθελε να πολεμήσει για τις ιδέες του.
Το αφήγημα που συνοδεύει τον Τσαφέντα ως ένα μοναχικό άνθρωπο που αγωνίζεται να βρει την ταυτότητά του, σας βρίσκει σύμφωνο; Πώς το σχολιάζετε;
Είναι εντελώς λάθος. Το αφήγημα αυτό προωθούσαν οι ψυχίατροι του Τσαφέντα κατά τη διάρκεια της δίκης. Συγκεκριμένα, ένας ψυχίατρος υποστήριξε ότι ύστερα από εξέταση βρήκε τον Τσαφέντα μοναχικό, χωρίς φιλίες στη ζωή του, να μην μιλάει με ανθρώπους. Αλλά στην πραγματικότητα, όπως έχω παρουσιάσει στο βιβλίο, οι μαρτυρίες ανθρώπων που τον συναναστράφηκαν λένε το ακριβώς αντίθετο. Για παράδειγμα, θα σου αναφέρω τη μαρτυρία ενός συναδέρφου του από το εργοστάσιο που δούλευε στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας , ο οποίος ισχυρίζεται ότι δεν έχει γνωρίσει άλλον άνθρωπο σαν τον Τσαφέντα: «Κάθε πρωί ερχόταν με ένα μεγάλο χαμόγελο, μου έλεγε καλημέρα και πιάναμε την κουβέντα, ήταν τόσο φιλικός και ομιλητικός..» Εκτός από τους ανθρώπους, με τους οποίους μίλησα προσωπικά και επιβεβαιώνουν αυτή την εικόνα, υπάρχουν πάνω από 100 μαρτυρίες ανθρώπων από τους οποίους η Αστυνομία της Ν. Αφρικής εκείνη την εποχή πήρε κατάθεση και υποστηρίζουν ακριβώς το ίδιο. Επομένως, η κοινωνικότητά του είναι αδιαμφισβήτητη.
Ο Δημήτρης Τσαφέντας παρουσιάζεται ως ένας αρκετά έξυπνος άνθρωπος με έντονη πολιτική δράση. Παράλληλα όμως έτρεφε βαθιά πίστη στην ορθοδοξία και την ελληνική παράδοση. Πως κατανοείται η «εκτέλεση» όπως αναφέρεται από τον ίδιο, με την ορθόδοξη πίστη και παράδοση; Θα θέλαμε το σχόλιό σας.
Σύμφωνα με τις καταθέσεις και την Αστυνομία, ο Τσαφέντας θεωρούσε τον εαυτό του Χριστιανό, πίστευε δηλαδή στον Χριστό και στη Χριστιανοσύνη. Όποιος τον ρωτούσε αν είναι Καθολικός ή Χριστιανός Ορθόδοξος, απαντούσε απλά Χριστιανός. Ο Τσαφέντας ανήκε σε μια θρησκευτική σέκτα η οποία λάτρευε τον Χριστό, δεν ήταν ούτε Καθολική ούτε Ορθόδοξη. Πρόκειται για μια διεθνή χριστιανική σέκτα με το όνομα Two by Twos που προωθούσε τις συναθροίσεις πιστών σε σπίτια. Ο ίδιος ήταν βαφτισμένος Χριστιανός Ορθόδοξος, όμως ήταν εναντίον της επίσημης Εκκλησίας. Πίστευε ότι Εκκλησία είναι συντηρητική και βοηθάει πάντα τους ισχυρούς και όχι το λαό, για αυτό το λόγο ήταν και εναντίον των ιερέων. Ένας από τους λόγους που έγινε μέλος αυτής της σέκτας ήταν το γεγονός ότι δεν υπήρχαν ιερείς. Όσον αφορά στη δολοφονία, αυτό που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση είναι ο διάλογος που είχε ο Τσαφέντας με τους δύο ιερείς όταν βρισκόταν στη φυλακή. Αρχικά, ο Τσαφέντας προσπάθησε να δικαιολογήσει τη δολοφονία Φερβούρντ με πολιτικά επιχειρήματα, αναφέροντας το παράδειγμα περί τυραννοκτονίας στην Αρχαία Ελλάδα όπου η συγκεκριμένη πράξη ήταν καθήκον κάθε πολίτη προκειμένου να προστατεύσει την κοινότητά του Όταν οι δύο ιερείς συνέχισαν να τον ρωτούν για την πίστη του στον Χριστιανισμό, ο Τσαφέντας ανέφερε τον Θωμά τον Ακινάτη και τον Αγ. Τζον του Σάλσμπουρι που ήταν γνωστοί και για τις θέσεις τους για την τυραννοκτονία. Στη συνέχεια τους ανέφερε και άλλους θεολόγους όπως τον Γερμανό Ντίτριχ Μπονχέφερ που εκτελέστηκε με απαγχονισμό από τους Ναζί κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Επομένως, συναντάμε ένα μορφωμένο άνθρωπο με θεολογική παιδεία.
Τι σας έμαθε ο Τσαφέντας;
Έμαθα για τους Τζον του Σάλσμπουρι, τον Θωμά τον Ακινάτη. Έμαθα για αρκετούς αναρχικούς της εποχής, που δεν τους ήξερα. Αλλά το σημαντικότερο που έμαθα ήταν ο Πωλ Ρόμπσον, Αμερικανός τραγουδιστής και αγαπημένος του Τσαφέντα. Ο Πωλ ήταν μαύρος, γιός σκλάβων και ήταν ο σημαντικότερος Αμερικανός τραγουδιστής στη δεκαετία του 30’. Αργότερα έγινε ένας από τους ηγέτες του κινήματος για τα δικαιώματα των μαύρων της Αμερικής. Το 1934 μετά από επίσκεψή του στη Μόσχα δήλωσε ότι για πρώτη φορά στη ζωή του ένιωσε ισότιμος των άλλων. Όπως καταλαβαίνουμε, το γεγονός αυτό χρησιμοποιήθηκε επικοινωνιακά ως προπαγάνδα από την τότε Σοβιετική Ένωση κατά της Αμερικής. Ο άνθρωπος αυτός έπαιξε απίστευτα σημαντικό ρόλο στη ζωή του Τσαφέντα. Τραγούδαγε τα τραγούδια του όταν ήταν στη φυλακή ή όταν τον βασάνιζαν για να μπορέσει να παίρνει δύναμη. Παρεμπίπτοντος υπήρχε και ένα τραγούδι Let Robeson Sing από τους Manic Street Preachers, μια βρετανική μπάντα. Όταν άκουσα το τραγούδι από την μπάντα, αναζήτησα το όνομα Πωλ Ρόμπσον, το ξανά έφερα στη μνήμη μου όταν συνομίλησα με τους ιερείς που μου τον ανέφεραν. Συμφωνώ με τη φιλοσοφία του Τσαφέντα και θεωρώ σημαντικά όλα αυτά που έμαθα και ίσως θα έπρεπε να τα ήξερα.
Φοβηθήκατε μήπως το βιβλίο χαρακτηριστεί ως μια άλλη θεωρία συνωμοσίας για τον Τσαφέντα;
Δεν είχα φόβο ότι το βιβλίο θα χαρακτηριστεί ως θεωρία συνωμοσίας. Θα μπορούσε να ήταν έτσι εάν δεν είχα δώσει όλα τα στοιχεία στον Υπουργό Δικαιοσύνης της Ν. Αφρικής και επίσης εάν δεν είχα τους πέντε νομικούς με τους οποίους συνεργάστηκα και εξέτασαν όλα τα στοιχεία. Όλα τα στοιχεία που συγκέντρωσα από τα αρχεία και τις συνεντεύξεις τα παρέδωσα σε αυτούς τους πέντε. Ήξερα ότι χρειάζομαι επιφανείς δικαστές να επιβεβαιώσουν την ύπαρξη των αρχείων, δηλαδή ότι δεν τα έχω κατασκευάσει και να εξετάσουν τα ευρήματα της έρευνας. Ο ένας είναι ο Pr. John Dugard, δικαστής στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Τα Ηνωμένα Έθνη τον έχουν προσλάβει σε δεκάδες αποστολές για να ερευνήσει εγκλήματα. Ήταν δικαστής στην υπόθεση της Ρουάντας μετά τη γενοκτονία. Είναι αξιοσέβαστος δικαστής σε όλο τον κόσμο. Δεν μπορείς να βρεις κάποιον δικαστή σε μεγαλύτερη θέση. Επομένως είχαν την έγκριση αυτών των πέντε ανθρώπων, συν τις άλλοις είχα παρουσιάσει τα στοιχεία στον Robert L. Sadoff, ο οποίος είναι ιδρυτής και πρόεδρος της Αμερικάνικης Ιατροδικαστικής Εταιρείας (American Forensic Psychiatry Association). Ο Sadoff έχει εξετάσει πολλούς εγκληματίες και serial killer στο παρελθόν, όπως ο Jeffrey Dahmer. Συνολικά πλησίασα τρεις Αμερικανούς επιστήμονες. Επομένως, δεν πιστεύω ότι πρόκειται να δουν το βιβλίο σαν θεωρία συνωμοσίας.
Το όνομα του Δημήτρη Τσαφέντα ήταν μπλεγμένο με θεωρίες συνωμοσίας;
Ναι, ήταν. Υπάρχουν πάρα πολλές. Όλες αυτές οι θεωρίες είναι βλακώδεις, καμία από αυτές δεν έχει παρουσιάσει κανένα στοιχείο, στηρίζονται όλες σε εικασίες. Στην αρχή της έρευνας δεν τις γνώριζα, κατά την διάρκειά της όμως διαπίστωνα ότι πρόκειται για θεωρίες που δεν ήταν αληθείς και τις απέρριπτα μία-μία. Το κοινό στοιχείο όλων αυτών υποστήριζαν ότι ο Τσαφέντας δεν ήταν ψυχοπαθής και ότι η δολοφονία του Φερβούρντ έκρυβε πολιτικά κίνητρα. Η διαφορά μεταξύ των θεωριών βρισκόταν στο πρόσωπο πίσω από τη δολοφονία. Η πιο σημαντική θεωρία είναι ότι ο Τσαφέντας είχε υπνωτιστεί για να δολοφονήσει τον Φερβούρντ. Αυτή τη θεωρία την έχουν υιοθετήσει πάρα πολλοί εκείνης της εποχής. Μερικοί λένε ότι πίσω από τη δολοφονία ήταν οι Εβραίοι, άλλοι υποστηρίζουν ότι βρισκόταν ο πολιτικός αντίπαλος του Φερβούντ, ο Τζον Φόρστερ. Άλλοι ότι υπήρχαν επιχειρηματικά συμφέροντα. Θα πρέπει να σου πω ότι εκείνη την εποχή οι θεωρίες συνωμοσίας με υπνωτισμούς ήταν πολύ διαδεδομένες. Επομένως οποιαδήποτε δολοφονία πολιτικού ή δημοσίου προσώπου υπήρξε, οι θεωρίες την απέδιδαν σε πλύση εγκεφάλου. Αναμφισβήτητα ο Τσαφέντας ενήργησε μόνος του.
Σήμερα, ο όρος απαρτχάιντ υποδηλώνει οποιαδήποτε πολιτική κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων ενισχύοντας ρατσιστικές συμπεριφορές εναντίον καταπιεσμένων ομάδων ή ανθρώπων.
Δυστυχώς οι κοινωνικές ανισότητες υπάρχουν και πιστεύω ότι είναι πολύ δύσκολο να εξαλειφθούν πλήρως, επειδή πολύς κόσμος βλέπει τα πράγματα από μια συντηρητική και παραδοσιακή σκοπιά. Και δυστυχώς η άνοδος του Εθνικισμού δημιουργεί ακραίες εκφάνσεις στις συμπεριφορές του ανθρώπου. Βλέπουμε ακόμη, για παράδειγμα ομόφυλα ζευγάρια να μην είναι ευρέως αποδεκτά, υπάρχει κοινωνικός στιγματισμός. Ή τα ζητήματα περί πολυπολιτισμικότητας που δημιούργησε η μεταναστευτική κρίση είναι άκρως επίκαιρα για την Ευρώπη, με τα κοινωνικά πρότυπα να αρχίζουν να μεταμορφώνονται, ακόμα συναντάμε ανθρώπους που φέρνουν αντίσταση σε όλη αυτή την αλλαγή. Πιστεύουν ότι οι μετανάστες ή πρόσφυγες έρχονται για να αλλάξουν τις παραδόσεις μας, τον πολιτισμό μας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Γενικώς, στη ζωή την ιστορία την γράφουν οι ισχυροί, όπως έγινε και στην περίπτωση του Τσαφέντα. Τη δική του ιστορία την έγραψε το απαρτχάιντ και την παρουσίασε όπως ήθελε. Ωστόσο, με τη συμβολή της Επιτροπής Αλήθειας και Συμφιλίωσης της Ν. Αφρικής, πολλά από τα ψέματα του απαρτχάιντ έχουν έρθει στην επιφάνεια. Υπάρχει ένα αφρικανικό ρητό που λέει: «ότι ποτέ δεν θα μάθουμε όλη την αλήθεια για το κυνήγι (σαφάρι) μέχρι τα λιοντάρια να μπορέσουν να πουν τη δική τους ιστορία» δηλαδή μέχρι στιγμής όλα αυτά που μαθαίνουμε για το κυνήγι είναι μέσα από τις ιστορίες των κυνηγών.
Είμαι σίγουρη ότι ετοιμάζετε άλλο ένα βιβλίο. Ποια αποκαλυπτική ιστορία θα διαβάσουμε;
Αυτή τη στιγμή ερευνώ την υπόθεση του Στέφαν Λουκς, ενός Αυστριακού Εβραίου, ο οποίος το 1936 αυτοκτόνησε στη Βουλή των Εθνών με σκοπό να ευαισθητοποιήσει την κοινή γνώμη για το διωγμό των Εβραίων στη Γερμανία και να προειδοποιήσει τον κόσμο για τα εγκλήματα τον Χίτλερ. Τόσο η ιστορία του, όσο και ο ίδιος ξεχάστηκε. Έχουν γραφτεί μόνο δύο άρθρα σε ακαδημαϊκά περιοδικά για την υπόθεσή του. Η έρευνα μου ξεκίνησε πριν τέσσερα- πέντε χρόνια, πρόκειται για μια χρονοβόρα διαδικασία που χρειάζεται πολλή δουλειά για να ολοκληρωθεί. Ωστόσο, έχω τελειώσει με την έρευνα στα αρχεία και ελπίζω ότι μέχρι το τέλος του χρόνου θα έχω αρχίσει να γράφω και το βιβλίο. Το έναυσμα για τη βιογραφία του Λουκς στάθηκε η ταινία του Κώστα Γαβρά, Αμήν, στην οποία ο Λουκς εμφανίζεται στη πρώτη κιόλας σκηνή. Η υπόθεση του έχει πολλά κοινά με εκείνη του Τσαφέντα. Ο Στέφαν παρεξηγήθηκε εκείνη την εποχή, το κυριότερο όμως είναι ότι η ιστορία του ξεχάστηκε. Πρόκειται και εδώ για έναν πολιτικοποιημένο άνδρα που ήθελε να κάνει τη δική του επανάσταση εναντίον των Ναζί. Όταν πήγε στη Γενεύη και στη Βουλή των Εθνών, δεν είχε σκοπό να αυτοκτονήσει αλλά να διαμαρτυρηθεί εναντίον του Χίτλερ και να ευαισθητοποιήσει τον κόσμο για τα ζητήματα των Εβραίων.
Ευχαριστούμε τον Χάρη Δουσεμετζή για την παραχώρηση του φωτογραφικού υλικού.
