Από τις απαρχές της φιλοσοφίας, ο στόχος της υπήρξε ένας και μοναδικός : Το γιάτρεμα της ψυχής, και η κατάκτηση μιας εσωτερικής γαληνής και πληρότητας. «Όπως η ιατρική είναι φτιαγμένη για να γιατρεύει το σώμα από την φυσική φθορά του, έτσι και η φιλοσοφία είναι για να γιατρεύει και να μαλακώνει την ψύχη, από τα βάσανα του ζην», μας λέει ο Λουκρήτιος. Κάθε φιλόσοφος, από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα, έχει μια δική του φόρμουλα, μια ανωτάτη αξία που μέσω της επίτευξης αυτής, έρχεται και επίτευξη της πεμπτουσίας της ζωής, η όποια δεν είναι άλλη από την ευτυχία. Ο Αριστοτέλης θεώρησε ως μεγαλύτερη αξία την ευτυχία αυτή καθ’ αυτή. Ο Κάντ θεώρησε την αρετή. Και τέλος, ο Επίκουρος θεώρησε πως η μεγαλύτερη αξία, είναι η ηδονή.
Ακούγοντας την λέξη ηδονή το μυαλό μας πάει αμέσως στις απολαύσεις, στο άφθονο φαγητό, στο σεξ, στα πλούτη, η σε ένα ασταμάτητο γλέντι που τα περιλαμβάνει όλα αυτά σε ένα. Ο Επίκουρος όμως, είχε μια διαφορετική θεωρία. Ξεκινώντας από την ηδονή, και αναλύοντας επαγωγικά την φιλοσοφία του θα δούμε ότι όλα του τα πιστεύω βασίζονται πάνω στην αίσθηση, στην ευχαρίστηση, κοινώς σε οτιδήποτε απτό, μπορούμε να δούμε να ζήσουμε και να αγγίξουμε. Κάπου εδώ, όμως, ξεκινάνε και οι παρανοήσεις που προαναφέραμε. Καθώς το μυαλό του κάθε ανθρώπου πηγαίνει ενστικτωδώς στις ακραίες απολαύσεις, ο Επίκουρος διδάσκει ως ηδονή, την ζωή χωρίς πόνο. Τονίζει πως ο πόνος σε οποιαδήποτε μορφή, είναι το κύριο συναίσθημα το οποίο είναι ικανό να μας στερήσει την πραότητα της ψυχής και την ψυχική νηνεμία. Παρ όλα αυτά η ιστορία και η καθημερινή εμπειρία, μας έχει δείξει ξανά και ξανά πως ο άνθρωπος έχει μεγαλύτερο ταλέντο στο να προξενεί πόνο στον εαυτό του. Ενώ στην άλλη όχθη η ευτυχία, φαντάζει ένα δύσβατο μονοπάτι στρωμένο με αγκάθια.
Εμβαθύνοντας μέσα στην ηθική των ανθρώπων ο Επίκουρος, ως ο πρώτος αμοραλιστής κατάργησε το καλό και το κακό χωρίζοντας τις αξίες με βάση την ηδονή, και ως απόρροια αυτού, η ηδονή με την σειρά της χωρίστηκε σε μακροπρόθεσμη και βραχυπρόθεσμη, άλλα και αντιστρόφως ανάλογη με τον πόνο. Έτσι έκανε την εξής υπόθεση: Σε έναν κόσμο όπου δεν υπάρχει το καλό και το κακό, αλλά υπάρχουν οι νόμοι που όρισε ο άνθρωπος για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας, πριν κάνουμε το οτιδήποτε πρέπει να σκεφτόμαστε διεξοδικά με γνώμονα μόνο την ηδονή και την συνέπεια της. Δεν πρέπει δηλαδή να διερωτόμαστε αν αυτό που σκοπεύουμε να κάνουμε θα μας φέρει ηδονή, αλλά αν αυτή η ηδονή θα είναι μια κατάσταση που θα διαρκέσει και μετά την πράξη. Για να δώσουμε ένα πιο απτό παράδειγμα επάνω στην θεωρία του Επίκουρου, ας πάρουμε ως αντικείμενο ηδονής το ποτό. Είναι γεγονός πως η ευφορία όταν πίνουμε είναι κάτι το μοναδικό, και είναι μια απ τις ωραιότατες απολαύσεις.
Ο Επίκουρος όμως μας ρωτάει το εξής: «Μετά το πιοτό, όταν μεθύσεις από την κατάχρηση, ζαλιστείς, και σου έρθει ένας τρομερός πονοκέφαλος, την ηδονή δε θα επισκιάσει ένας τεράστιος πόνος; Με γνώμονα αυτό λοιπόν, αξίζει να μεθύσεις;». Επεκτείνοντας την λογική αυτή, στα όρια της νομοθεσίας του κράτους μέσα στο πλαίσιο μιας ηθικής δεοντολογίας, μπορούμε να θέσουμε το εξής ερώτημα πάλι : Έστω ότι θέλουμε να διαπράξουμε φόνο, και έστω ότι αυτή η πράξη θα μας προσφέρει μια μεγάλη ηδονή. Η επικούρειος φιλοσοφία ως πρεσβευτής του αμοραλισμού, δεν απαγορεύει κάτι τέτοιο. Πρέπει να διερωτηθούμε όμως το εξής: Τι θα γίνει μετά τον φόνο;
Προφανώς, το κράτος θα μας κυνηγήσει, και ενδεχομένως οι τύψεις να μας κατασπαράξουν. Αξίζει λοιπόν να το ρισκάρουμε; Κατευθείαν βλέπουμε, πως αγνοώντας έννοιες όπως το καλό και το κακό, τα όρια δεν είναι πάλι αδύνατο να βρεθούν εάν έχουμε σαν μοναδική πυξίδα το πρακτικό κομμάτι του ζητήματος που είναι η εσωτερική γαλήνη που πρέπει να υποστηρίζουμε με νύχια και με δόντια( αν δηλαδή τελικά αποφασίσεις να διαπράξεις τον φόνο, τα γεγονότα που θα επακολουθήσουν, θα σου ταράξουν εντελώς την ηρεμία). Ανακεφαλαιώνοντας, ο Επίκουρος μας λέει ότι η μόνη βιώσιμη ηθική, πρέπει να είναι η χαλιναγώγηση του εαυτού μας, και μια παρατεταμένη ευδαιμονία που είναι απόρροια του να κάνεις κυριολεκτικά αυτό που σε κάνει να νιώθεις καλά. Εφόσον έχεις σκεφτεί την μακροπρόθεσμη ηδονή που θα οδηγήσει σε μια παρατεταμένη στωικότητα . Από ‘κει και πέρα, οτιδήποτε άλλο σου προξενεί πόνο, σε μαραίνει και σου χαλάει την ψυχή είναι απλά κάτι που πρέπει να ακρωτηριάζεις από την ζωή σου. Έτσι με την ίδια λογική, αναπτύσσεται και ο πόνος στο πεντάγραμμο της επικούρειου φιλοσοφίας.
Πριν μπεις στην διαδικασία να υπομείνεις έναν μεγάλο πόνο μας λέει ο Επίκουρος, φρόντισε να είναι με πίστωση, και μπες σε αυτήν την διαδικασία μόνο αν ξέρεις ότι η ανταλλαγή αυτή θα σου φέρει μια κατά πολύ μεγαλύτερη αίσθηση ηδονής. Οτιδήποτε είναι οξύ, δεν μπορεί να παραμείνει οξύ για πολύ καιρό, και οτιδήποτε μένει σαν αγκάθι μέσα μας, κρατώντας έναν πάγιο πόνο, σίγουρα δεν αξίζει να μένει καρφωμένο στην ψυχή μας. Και αν κάτι είναι ανυπόφορο και οξύ στη ζωή σου ταυτόχρονα, και είσαι σίγουρος ότι δε μπορείς πλέον να κάνεις κάτι για να το αλλάξεις, ένα τέλος θα είναι σίγουρα μια λύτρωση (εδώ βλέπουμε πως ο Επίκουρος δεν κατακρίνει την αυτοκτονία, αλλά την δικαιολογεί μόνο όμως σαν τελευταία λύση).
Δίνοντας στην ευτυχία ένα γερό πάτημα, και πηγαίνοντας την μπάλα λίγο παραπέρα, ο Επίκουρος θεώρησε επόμενο να αναλύσει αλλά και να κατανοήσει την ροπή των ανθρώπων προς την δυστυχία. Σε μια ευτυχία που επιδέχεται μόνο μια τόσο απλή φόρμουλα, τι είναι αυτό που μας ζορίζει τόσο πολύ και μας ρίχνει όλο και βαθύτερα στον βούρκο της δυστυχίας; Υπάρχει άραγε κάποια φόρμουλα που να εξηγεί από πού πηγάζουν όλα τα δεινά; Η επικούρειος φιλοσοφία μας έδωσε τα εξής δεινά από τα οποία πηγάζει όλη η δυστυχία, αλλά ταυτόχρονα και τον συνδυασμό που θα μας φέρει κατ’ αυτόν την ευτυχία. Την λεγόμενη τετραφάρμακο.
- Μην φοβάσαι την παντοδυναμία του θεού.
Σίγουρα, αν ο θεός είναι τόσο παντοδύναμος και τόσο μακάριος όσο τον παρουσιάζεις, τότε δε θα έχει καθόλου χρόνο να ασχοληθεί με κάτι τόσο ασήμαντο και ελαττωματικό όσο ο άνθρωπος. Οι περισσότεροι από μας, ακόμα και σήμερα ζούμε σε μια εποχή τρόμου, ότι μια ανώτερη δύναμη θα μας στερήσει την ζωή, η ακόμα αν δε μας την στερήσει, τότε σίγουρα θα φροντίσει να τιμωρηθούμε μετά τον θάνατο. Και αυτό είναι κάτι που τις περισσότερες φορές μας κάνει να παρεκκλίνουμε από την πορεία προς την ευτυχία, δημιουργώντας βούρκους για τους εαυτούς μας, στους οποίους βουλιάζουμε σιγά σιγά με μια μοιρολατρική προσμονή.
- Μη φοβάσαι τον θάνατο.
Ο θάνατος είναι κάτι που δεν έχει να κάνει με σένα, για δυο λόγους. Πριν έρθει δεν σε ενδιαφέρει γιατί είναι κάτι διαφορετικό από σένα, από την ζωή, από την αίσθηση. Και αφού έρθει, δεν θα σε ενδιαφέρει γιατί δε θα μπορείς να αισθανθείς πλέον για να καταλάβεις την φθορά. Συνοψίζοντας: Δώσε βάση μόνο στο τώρα, στο σήμερα, στην στιγμή, μη δίνεις βάση στο μέλλον, και μην αυθυποβάλλεσαι. Γιατί όταν θα έρθει το αύριο, τελικά θα συνειδητοποιήσεις ότι έχεις χάσει το σήμερα.
- Το καλό είναι εύκολο να το αποκτήσεις.
Το τρίτο σκέλος, το οποίο ίσως αποτελεί και το απόγειο της επικούρειας φιλοσοφίας μας λέει το εξής: Ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος για να ζει με τα όσα του είναι αναγκαία. Με αυτήν την υπόθεση χωρίζει τις ανάγκες σε τρεις κατηγορείς.
- Οι ανάγκες οι οποίες μας είναι απαραίτητες για την ζωή, όπως φαγητό, τροφή, αέρας, έδαφος για να σταθούμε και μια στέγη πάνω από το κεφάλι μας. Η αλλιώς, οι ανάγκες που αν δεν πραγματοποιήσουμε, δεν μπορούμε να κερδίσουμε την ευτυχία.
- Χαμηλότερα στην πυραμίδα έρχονται οι ανάγκες που δεν είναι απαραίτητες για τον ζην, όπως το σεξ, το γλέντι, το καλό φαΐ, η χλιδή κλπ. Κοινώς οι ανάγκες που έχουν να κάνουν με την άμεση ηδονή, και δεν προσφέρουν κάποια μελλοντική σταθερότητα. Ο Επίκουρος σε αυτό το σημείο δεν δαιμονοποιεί αυτές τις ανάγκες, «Προφανώς και το σεξ θα είναι ευπρόσδεκτο εάν έρθει, αλλά και αν δεν έρθει δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα.» . Εν κατακλείδι, αναφερόμαστε στις ανάγκες που αν μείνουμε λίγο παραπάνω πάνω τους, θα δούμε ότι δεν έχουν καμία πρακτική χρησιμότητα για την ευζωία μας. Φέρνοντας μας στην τρίτη κατηγορία αναγκών.
- Που δεν είναι άλλη από την ακόρεστη δίψα του ανθρώπου για περισσότερα. Όπως η δίψα για εξουσία, για όλο και περισσότερο χρήμα και επιτυχία, όλο και περισσότερο φαΐ. Κοινώς οι ανάγκες που αν αποφασίσουμε να κυνηγήσουμε είναι σίγουρο πως θα αποτελέσουν την πηγή της δυστυχίας μας, καθώς δε θα μπορέσουμε ποτέ να τις εκπληρώσουμε. Μια διψασμένη ψυχή δε μπορεί να ξεδιψάσει με τίποτα. Όπως είπε και ο Πίνδαρος απευθυνόμενος στον εαυτό του «Ψυχή μου, αθάνατη ζωή μη προσδοκείς, το εφικτό κοίτα μόνο να επιδιώκεις».
Μέσα από αυτήν την κατηγορία βλέπουμε όλα τα προβλήματα των ανθρώπων να ζωγραφίζονται ολοζώντανα μπροστά στα μάτια μας σε καταστάσεις που έχουμε ζήσει, και σε συναισθήματα που μας γδέρνουν, μέχρι να φτάσουμε στο σημείο να καταλάβουμε πλέον, ότι κυνηγάμε μια νεφέλη που δε θα γίνει ποτέ δική μας. Ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος για να ζει με όσα έχει, και όσα έχει πρέπει να ναι λίγα. Γιατί τα περισσότερα διαφθείρουν εύκολα μια φθαρτή ψυχή. Δεν είναι λοιπόν η ψυχή μας η οποία έχει το πρόβλημα, αλλά η αδυναμία μας να βάλουμε φρένο στον εαυτό μας, επιστρέφοντας πάλι στο δώρο της γαληνής που πρέπει να κατακτά κάθε ψυχή.
- Το κακό εύκολα το υπομένεις.
Θα δούμε πολλές φορές, πως η ανθρώπινη ψυχή είναι συχνά δυνατότερη από όσο μπορούμε ποτέ να φανταστούμε. Και η δύναμη να ξεπερνάμε και να αφήνουμε πίσω πράγματα που μας πληγώνουν υπομένοντας το κακό, είναι σίγουρα ένα από τα χαρίσματα που μας κληροδότησαν οι θεοί. Όταν καταλάβουμε, ότι μερικές φορές πρέπει να δεχτούμε το κακό, για να κερδίσουμε κάτι απερίγραπτα καλό, τότε θα έχουμε φτάσει και στην αντίπερα όχθη, περπατώντας στο τεντωμένο σχοινί του ανθρώπου που όρισε ο Νίτσε. Και τότε σίγουρα θα έχουμε μεταμορφωθεί σε κάτι ανώτερο.
Τελειώνοντας και ρίχνοντας μια ματιά στην ζωή του επικούρου θα δούμε μια τεράστια προσωπικότητα. Κοιτώντας όμως λίγο καλύτερα, θα δούμε έναν άνθρωπο, ο οποίος κατέκτησε το παιχνίδι της ζωής. Έναν κήρυκα που αφιέρωσε την ζωή του στην ευτυχία, στους φίλους, και στην διδασκαλία του. Έναν άνθρωπο που εξίσωσε όλους τους ανθρώπους, παίρνοντας τους δούλους και τις γυναίκες και βάζοντας τους στο ίδιο σκαλί του βάθρου με την ανώτερη κοινωνία. Και τέλος έναν άνθρωπο του όποιου η φιλοσοφία εξαπλώθηκε με ταχύτητες φωτός στα πέρατα του τότε γνωστού κόσμου, και για ένα μεγάλο διάστημα (πριν έρθει στο παρασκήνιο το τέρας του χριστιανισμού) δίδασκε το δώρο της ευτυχίας. Και μέχρι το τέλος της ζωής του, αν και με αβάσταχτους πόνους από πέτρες στα νεφρά, δεν έχασε στιγμή την ευθυμία του, την ελπίδα και την καλή του διάθεση. Χρήζοντας έτσι τον πόνο ανίκανο να προκαλέσει ζημιά απέναντι στην πραγματική ευτυχία.
Παίρνοντας μια ανάσα και κάνοντας μια γρήγορη περασιά στα όσα είπε ο τεράστιος Επίκουρος, η ευτυχία και πάλι μας φαντάζει βουνό. Ένα βουνό που οι θνητές ψυχές μας θα βρουν δύσκολο να ανεβούν. Ξεκινώντας όμως από τα μικρά πράγματα στη ζωή, κάνοντας ένα βήμα τη φόρα, διώχνοντας ότι μας προκαλεί δυσφορία, και υιοθετώντας μια αγάπη και μια πηγαία ευγνωμοσύνη για την ζωή, τότε σίγουρα θα φτάσουμε στο σημείο όχι μόνο να αγγίξουμε, αλλά και να κρατήσουμε στιβαρά στο χέρι μας την πεμπτουσία της ευτυχίας.
Πηγές: ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ. (ΘΥΡΑΘΕΝ ΕΚΔΟΣΕΙΣ),
