Ο Παύλος Βαρδινογιάννης ήρθε στον κόσμο στις 14 Φεβρουαρίου 1925. Η καταγωγή του είναι από την Επισκοπή Ρεθύμνου. Ήταν το μεγαλύτερο από τα δέκα παιδιά του Γιάννη Βαρδινογιάννη και της Χρυσής Θεοδωρουλάκη.
Αρχικά, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, μαθήτευσε στο Γυμνάσιο Ρεθύμνης έως και την 2α Γυμνασίου, στη συνέχεια, πήγε στον Πειραιά, όπου παρακολούθησε την 3η και 4η τάξη στο γυμνάσιο Πειραιώς. Ταυτόχρονα αυτά τα δύο χρόνια παρακολουθούσε και μαθήματα Γαλλικών στο Γαλλικό σχολείο. Επέστρεψε στο Ρέθυμνο όπου στο εκεί Γυμνάσιο συνέχισε και επεράτωσε τις γυμνασιακές του σπουδές και αδιαμφισβήτητα, αποφοίτησε σε ηλικία 16 ετών.
Παύλος Βαρδινογιάννης – Κατοχή
Λοιπόν, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, πήρε μέρος στην αντίσταση κατά των Γερμανών στην Κρήτη, με αποτέλεσμα, να τον συλλάβουν και να τον καταδικάσουν σε θάνατο ωστόσο, εκείνος κατάφερε να το σκάσει από τις φυλακές και με τη βοήθεια της βρετανικής Secret Intelligence Service έφυγε για την Αίγυπτο.
Πράγματι, στην Αίγυπτο έμεινε περίπου ένα χρόνο, ως επακόλουθο της διαμονής του εκεί ήταν να μάθει τις πρώτες του λέξεις στην Αραβική γλώσσα, ώστε, αργότερα, να μιλάει απταίστως την Αραβική γλώσσα. Επίσης, μιλούσε απταίστως την Αγγλική και Γερμανική γλώσσα, και αυτό είχε ως αποτέλεσμα, να επιστρέψει στην Κρήτη ως Εγγλέζος Ανθυπολοχαγός.
Παύλος Βαρδινογιάννης – Σπουδές και αρχή της πολιτικής του καριέρας
Αξίζει να αναφερθεί ότι, με την απελευθέρωση ο Παύλος Βαρδινογιάννης σπούδασε Νομική, Οικονομικά και Πολιτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Επίσης, το 1950 σε ηλικία μόλος 25 ετών μπήκε ενεργά στο κόμμα των Φιλελευθέρων και ανέλαβε διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του Πρωθυπουργού Σοφοκλή Βενιζέλου.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι, κατά τη διάρκεια των κεντρώων κυβερνήσεων, της περιόδου 1950 -1952, έπαιζε συχνά το ρόλο ενδιάμεσου ανάμεσα στο Σοφοκλή Βενιζέλο και τους Γεώργιο Παπανδρέου και Νικόλαο Πλαστήρα. Επίσης, το 1952, ως Διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του Σοφοκλή Βενιζέλου, παρηκολούθησε τις πικρές στιγμές της συντριβής των Φιλελευθέρων και την ομαδική διαρροή των στελεχών του προς το Συναγερμό. Επιπλέον, το 1954, το Πανεπιστημιακό Συνέδριο, τον εκλέγει χάρη στα πολιτικά του προσόντα, ως Πρόεδρο της Μορφωτικής Επιτροπής Ευρώπης.
Παύλος Βαρδινογιάννης – Σημαντικές θέσεις και γνωριμίες
Τότε, η Ελεονώρα Ρούσβελτ προσκάλεσε τον Παύλο Βαρδινογιάννη στην κατοικία της στο Χάυντ Παρκ. Εκεί ο Παύλος Βαρδινογιάννης γνώρισε και έγινε πολύ φίλος με τον Νεχρού Γιαβαχαρλάλ (Γκάντι). Ο Γκάντι ήταν ο πρώτος πρωθυπουργός της ανεξάρτητης Ινδίας και πατέρας της μετέπειτα πρωθυπουργού, Ίντιρα Γκάντι.
Παύλος Βαρδινογιάννης – Πολιτικός
Αρχικά, το 1956 ο Παύλος βγαίνει για πρώτη φορά βουλευτής και πιο συγκεκριμένα, ως ανεξάρτητος βουλευτής Ρεθύμνου, και στη συνέχεια, έβγαινε βουλευτής Ρεθύμνου. συνεχώς, μέχρι το 1967.
Έτος 1958
Το 1958, ο Παύλος Βαρδινογιάννης βγήκε πρώτος βουλευτής Επικρατείας. Τον ίδιο χρόνο, ο Παύλος Βαρδινογιάννης μαθαίνει μέσα σε ένα μήνα μόνος του Ρώσσικα για να μεταβεί επικεφαλής της Ελληνικής αντιπροσωπείας συνοδεύοντας το Σοφοκλή Βενιζέλο στη Μόσχα. Στην αντιπροσωπεία αυτή μετείχον αντιπρόσωποι όλων των κομμάτων. Στη Μόσχα, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, συνάντησε τον Υπουργό Εξωτερικών Γκρομύκο.
Ο Παύλος Βαρδινογιάννης εξελέγη Πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής Ομάδος, στην οποία παρίσταντο 600 Βουλευτές, αντιπρόσωποι από ολόκληρον τον κόσμο. Κατά τη διάρκεια που ο Παύλος Βαρδινογιάννης έμεινα στη Μόσχα προέβαλε τα Ελληνικά θέματα μέσω του τοπικού Ραδιοφωνικού Σταθμού και ενώπιον του συνεδρίου. Ο πρεσβευτής στη Μόσχα, Παππάς, απέστειλε λίαν εγκωμιαστική έκθεση για τον Παύλο Βαρδινογιάννη προς το Υπουργείο Εξωτερικών χάρη στον επιδέξιο τρόπο που εξέφρασε τα Ελληνικά θέματα.
Έτος 1959
Το 1959, ο Δήμαρχος της Βιέννης προσκάλεσε 11 βουλευτές από ολόκληρη την Ευρώπη στην Ευρωπαϊκή Συνδιάσκεψη. Ένας από αυτούς ήταν ο Παύλος Βαρδινογιάννης, επίσης, ο Παύλος έγινε αντιπρόσωπος του Ελληνικού κοινοβουλίου στην Επιτροπή Νέων Πολιτικών Ηγετών του Ν.Α.Τ.Ο.
Έτος 1960
Το 1960, ο Παύλος, πήγε στην Αμερική, όπου είχε επαφές με ολόκληρη την ηγεσία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Πιο αναλυτικά, τον Πρόεδρο Αϊζενχάουερ, τον αντιπρόεδρο Νίξον, τους προέδρους Βουλής και Γερουσίας, Κυβερνήτες διαφόρων Πολιτειών, στις οποίες η Αμερικανική Κυβέρνηση τον προσκάλεσε και ο Παύλος Βαρδινογιάννης πήγε.
Αξίζει να αναφερθεί ότι, ο Παύλος ήταν ο πρώτος και ο μόνος Βουλευτής που ήρθε σε επαφή με τον νεοεκλεγέντα Πρόεδρο Κέννεντυ, μάλιστα, κατά την επίσκεψη του Παύλου Βαρδινογιάννη στη Νέα Υόρκη, ο τότε Δήμαρχος για να τον τιμήσει έδωσε στην κεντρική πλατεία της πόλης το όνομα «Πλατεία Νήσου Κρήτης».
Την ίδια χρονιά, η Καναδική κυβέρνηση προσκάλεσε τον Παύλο Βαρδινογιάννη στον Καναδά. Σε αυτή του την επίσκεψη συνάντησε τον Πρωθυπουργό και τον Υπουργό Εξωτερικών του Καναδά, αξίζει να σημειωθεί ότι στο Συνέδριο της Ουάσιγκτον βγήκε εκπρόσωπος του Νοτιοανατολικού Τμήματος της Ευρώπης.
Έτος 1961
Το 1961, ο λαός του Ρεθύμνου δείχνει την εκτίμησή του στο πρόσωπο του Παύλου Μπακογιάννη για το έργο που έχει προσφέρει στη χώρα μας, με αποτέλεσμα, να τον εκλέξει ξανά Βουλευτή και μάλιστα με συντριπτική πλειοψηφία. Στη συνέχεια, αρχίζει ο ανένδοτος αγώνας, στον οποίο ο Παύλος Μπακογιάννης παίρνει ενεργό μέρος και μάλιστα στην πρώτη γραμμή.
Κατά τις Εθνικές Βουλευτικές Εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και το κόμμα του, η ΕΡΕ, βγαίνουν για τρίτη συνεχόμενη φορά και σχηματίζουν αυτοδύναμη κυβέρνηση. Ο Γεώργιος Παπανδρέου, που είναι ο ηγέτης της Ένωσης Κέντρου, δεν αναγνωρίζει το αποτέλεσμα των εκλογών καταγγέλλοντάς το ως προϊόν βίας και νοθείας. Έτσι, ο Γεώργιος Παπανδρέου εγκαινιάζει τον Ανένδοτο Αγώνα.
Ο Ανένδοτος Αγώνας του Γεωργίου Παπανδρέου θα συνεχίσει «ώσπου η Δημοκρατία να νικήσει στην Πατρίδα». Σκοπός αυτού του αγώνα ήταν η διασφάλιση της Δημοκρατίας και κύρια χαρακτηριστικά του ήταν η συγκρουσιακή πολιτική με «δυνάμεις του κατεστημένου», όπως το Παλάτι, η Δεξιά, οικονομικοί παράγοντες.
Έτος 1962
Το 1962, βρίσκει τον Παύλο Βαρδινογιάννη, πρόμαχο και υπερασπιστή των δίκαιων αγώνων του Ελληνικού λαού. Ειδικότερα, με σειρά αγορεύσεών του στη Βουλή, επί διαφόρων θεμάτων γενικού ενδιαφέροντος, καθώς και με επερωτήσεις, για τα εργατικά θέματα και την εξωτερική πολιτική, δίνει πάντοτε το παρόν σε όλους τους αγώνες. Την ίδια χρονιά, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, συμμετέχει σε τρία διεθνή συνέδρια και λαμβάνει ενεργό μέρος για την προβολή γενικών θεμάτων.
Στο συνέδριο της Βόννης, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, έγινε Πρόεδρος της Συνελεύσεως των Πολιτικών Ηγετών του Ν.Α.Τ.Ο. Πάει στους Έλληνες εργάτες στη Γερμανία για να μελετήσει τις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας τους.
Όταν γύρισε στην Ελλάδα, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, πρότεινε τη λήψη σειράς μέτρων, ώστε οι εργάτες της Γερμανίας να έχουν κρατική στοργή και να παύσουν να είναι αντικείμενο εκμετάλλευσης. Αξίωσε μάλιστα την καταβολή των Γερμανικών επανορθώσεων και την αποζημίωση και συνταξιοδότηση των θυμάτων της κατοχής.
Έτος 1963
Το 1963, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, βγαίνει ξανά βουλευτής και αρχίζει να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο υπουργείο Εξωτερικών. Ο ρόλος του ήταν ιδιαίτερος συνεργάτης του αντιπροέδρου της Κυβερνήσεως και Υπουργού των Εξωτερικών Σοφοκλή Βενιζέλου. Η Κυβέρνηση, κατ’ εντολή του Σοφοκλή Βενιζέλου, και καθώς εμπιστευόταν τον Παύλο Βαρδινογιάννη, του παραδίδει το σοβαρότατο θέμα της μελέτης των φακέλων της διακυβερνήσεως της Ε.Ρ.Ε. και την έρευνα των μυστικών κονδυλίων του Υπουργείου Εξωτερικών.
Ως μέλος της Ελληνικής αντιπροσωπείας, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, πήγε στην ετήσια σύνοδο του Ν.Α.Τ.Ο. στο Παρίσι. Εκεί συζήτησαν για πρώτη φορά το θέμα των αμυντικών δαπανών και έγιναν δεκτές οι Ελληνικές απόψεις. Επίσης, έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην επίλυση του Κυπριακού. Επιπλέον, συνάντησε τον τότε Πρωθυπουργό της Γαλλίας, Πομπιντού, κι άλλες ηγετικές προσωπικότητες του Δυτικού κόσμου.
Στις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου 1963, ο Παύλος Βαρδινογιάννης αναλαμβάνει το υφυπουργείο Προεδρίας της πρώτης κυβέρνησης της Ένωσης Κέντρου. Το υφυπουργείο Προεδρίας Κυβερνήσεως ήταν αρμόδιο επί θεμάτων Τύπου. Στην κρίσιμη αυτή θέση, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, επέδειξε ιδιαίτερη δραστηριότητα για την επίλυση φλεγόντων ζητημάτων του δημοσιογραφικού χώρου.
Παύλος Βαρδινογιάννης – Κηδεία Κέννεντυ 1963
Στη κηδεία του Κέννεντυ, το Νοέμβριο του 1963, θα γίνει θέμα συζητήσεων, ένας νεαρός, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, σχεδόν σαράντα ετών τότε, για την άνεση και την ευχέρεια με την οποία εκινείτο ανάμεσα στις τρανές, εξέχουσες προσωπικότητες που συνομιλούσαν μαζί του. Το πιο παράξενο ήταν πως αυτές οι προσωπικότητες βασιλείς, αρχηγοί Κρατών, πολιτικοί, οικονομικοί παράγοντες και άνθρωποι των τεχνών και των γραμμάτων από όλο τον κόσμο, συνομιλούσαν με τον Παύλο στη γλώσσα τους ο καθένας και εκείνος με ευχέρεια μάλιστα τους καταλάβαινε. Τότε, πολλοί θέλησαν να μάθουν ποιος ήταν αυτός ο νεαρός και έλαβαν την εξής απάντηση: «Ο Παύλος Βαρδινογιάννης. Ο Έλληνας πολιτικός».
Έτος 1964
Στις 7 Φεβρουαρίου 1964 φεύγει από τη ζωή ο Σοφοκλής Βενιζέλος. Εξαιτίας αυτού η χώρα μας πηγαίνει ξανά σε εκλογές στις 19 Φεβρουαρίου 1964. Σε αυτές τις εκλογές βγαίνει η Κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου. Ο Παπανδρέου ήταν πιστός φίλος του Σοφοκλή Βενιζέλου. Εξαιτίας αυτής της φιλίας καθώς και της επιτυχούς μέχρι τώρα πορείας στην πολιτική του Παύλου Βαρδινογιάννη ο Παπανδρέου τη αναθέτει τη θέση του υπουργού άνευ χαρτοφυλακίου με αρμοδιότητα σε θέματα Τύπου και Διεθνών Σχέσεων.
Παύλος Βαρδινογιάννης – Υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ
Στις 15 Ιουλίου 1965 πέφτει η κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου. Ο Παύλος Βαρδινογιάννης παρά τις τρομακτικές πιέσεις και τις «υπέροχες» υποσχέσεις να προσχωρήσει στους αποστάτες, παραμένει πιστός στο Γέρο της Δημοκρατίας, το Γεώργιο Παπανδρέου.
Δύο εβδομάδες μετά τον ανασχηματισμό και την επιστροφή του Ανδρέα Παπανδρέου στην κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου ξέσπασε η «βόμβα» της υπόθεσης ΑΣΠΙΔΑ (Αξιωματικοί Σώσατε Πατρίδα, Ιδανικά, Δημοκρατία, Αξιοκρατία). Παράγοντες της Δεξιάς κατήγγειλαν ότι υπήρχε μέσα στο στρατό οργάνωση με τα αρχικά αυτά και με απόκλιση προς τα «αριστερά», με πολιτικό αρχηγό το γιο του πρωθυπουργού. Τότε ο Παύλος Βαρδινογιάννης δημιουργεί μία δυνατή σχέση φιλίας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και το 1965 κατηγορήθηκε μαζί του για την Υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ. Η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ ήταν ένα πολιτικό και στρατιωτικό σκάνδαλο που ξέσπασε στην Ελλάδα στα μέσα Μαΐου του 1965 και ήταν ένας από τους λόγους που οδήγησαν στα Ιουλιανά του 1965.
Έτος 1965
Τον Αύγουστο του 1965 ο Παύλος Βαρδινογιάννης πάει στην Κρήτη για πρώτη φορά μετά την αποστασία. Με τον όρο Αποστασία ή Ιουλιανά αναφέρεται στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας η περίοδος πολιτικής αστάθειας που ακολούθησε την αποπομπή της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου στις 15 Ιουλίου 1965 από τον τότε βασιλιά Κωνσταντίνο έως την ορκωμοσία της μεταβατικής Κυβέρνησης Ιωάννη Παρασκευόπουλου στις 22 Δεκεμβρίου 1966 μετά από συμφωνία του Γεωργίου Παπανδρέου και του Παναγιώτη Κανελλόπουλου ως ηγετών των δύο μεγαλύτερων κομμάτων της τότε Βουλής. Ο Κρητικός λαός επεφύλαξε στον Παύλο Βαρδινογιάννη αναπάντεχη υποδοχή.
Βγαίνοντας από το αεροπλάνο, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, αντίκρισε μία απέραντη λαοθάλασσα. Μπήκε στο αυτοκίνητό του και ξεκίνησε για το Ρέθυμνο και ο λαοπλημμύρα τον ακολούθησε με τα αυτοκίνητά της. Φτάνοντας στο Ρέθυμνο, αυθόρμητα στάθηκε και μίλησε στην πλατεία του Αγνώστου Στρατιώτου. Ο λαός είχε κατακλύσει ολάκερη την παραλία, απ’ άκρη σ’ άκρη και τους γύρω δρόμους της.
Περίοδος 1967 – 1983
Στις 19 Απριλίου 1967 αναγγέλλονται εκλογές για τον Ιούνιο του ίδιου έτους. Ο Παύλος Βαρδινογιάννης όμως, έπρεπε να παραστεί ως μάρτυρας σε δίκη, στο Ρέθυμνο, στις 21 Απριλίου 1967. Κανόνισε να συναντηθεί με το Γέρο της Δημοκρατίας, στις 19 Απριλίου, για να κλείσουν το συνδυασμό του Ρεθύμνου και να μην αφήσει πίσω του εκκρεμότητες. Είχε σκοπό να μείνει στην Κρήτη για τον προεκλογικό του αγώνα. Δυστυχώς δεν έγιναν εκλογές καθώς η Ελλάδα από τον Απρίλιο του 1967 μέχρι και τον Ιούλιο του 1974 κυβερνήθηκε από στρατιωτική δικτατορία που την επέβαλλαν οι <<Απριλιανοί>> με στρατιωτικό πραξικόπημα στις 21 Απριλίου 1967. Για το λόγο αυτό ονομάστηκε «Δικτατορία της 21ης Απριλίου».
Ο Παύλος Βαρδινογιάννης αντιδρά εναντίον της χούντας των συνταγματαρχών και για αυτό το λόγο οι ηγέτες της διέταξαν τη σύλληψή του. Εκείνος με σκάφος που του έστειλε ο αδελφός του Νίκος κατάφερε να διαφύγει στην Τουρκία. Το 1977 εξελέγη μεταπολιτευτικά βουλευτής. Τον ίδιο χρόνο δημιούργησαν με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη το Κόμμα Νεοφιλελευθέρων.
Το 1983, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, επέστρεψε στο πατροπαράδοτο Κόμμα Φιλελευθέρων, που είχε αναβιώσει ο Νικήτας Βενιζέλος, με την ιδιότητα του Γενικού Γραμματέα. Εξαιτίας της επιστροφής του Παύλου Βαρδινογιάννη στο Κόμμα ο μέχρι τότε Γενικός Γραμματέας Κωνσταντίνος Μπαντουβάς αποχώρησε και προσχώρησε στο ΠΑΣΟΚ.
Παύλος Βαρδινογιάννης – Άλλες δραστηριότητες
Είχε εξαιρετικές σχέσεις με πολλούς ηγέτες του Αραβικού κόσμου, από τις συντηρητικές μοναρχίες του Κόλπου μέχρι τη Λιβύη του Καντάφι, και για πολλά χρόνια ήταν πρόεδρος του Ελληνοαραβικού Συνδέσμου. Παράλληλα με την πολιτική, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, ενδιαφέρεται για τον αθλητισμό, χρηματοδοτώντας αθλητικά σωματεία της ιδιαίτερης πατρίδας του. Προς τιμήν του θεσπίζεται το διεθνές μίτινγκ Στίβου Βαρδινογιάννεια που πραγματοποιείται κάθε χρόνο στο Ρέθυμνο της Κρήτης.
Η οικογένεια του Παύλου Βαρδινογιάννη από το 1976 μέχρι το 2012 κατείχε το μεγαλύτερο μερίδιο της ΠΑΕ Παναθηναϊκός. Παράλληλα με τις επιχειρηματικές δραστηριότητές τους συμμετέχουν και σε φιλανθρωπικές εκδηλώσεις.
Συγγραφικό έργο
Αξίζει να αναφερθεί, πως ο Παύλος Βαρδινογιάννης έχει γράψει ένα βιβλίο, το οποίο έχει σαν τίτλο «Η αλήθεια και το μέλλον». Στο βιβλίο αυτό αναφέρει ότι τη Δευτέρα 18 Απριλίου 1967 πήγε με το Γεώργιο Παπανδρέου στο Καστρί και του παρουσίασε στοιχεία για το στρατιωτικό κίνημα της 21ης Απριλίου. Αυτά τα στοιχεία προέκυπταν από τα πρακτικά του Ανώτατου Στρατιωτικού Συμβουλίου που είχε συνεδριάσει Μάρτιο και Απρίλιο τρεις φορές με μοναδικό αντικείμενο «εκλογές». Ο Παύλος Βαρδινογιάννης επεσήμανε στο Γεώργιο Παπανδρέου ότι τα άρματα μάχης που είχαν έρθει στην Αθήνα από μονάδες της Βόρειας Ελλάδας για την εορτή της 25ης Μαρτίου παρέμεναν παράνομα στο Γουδί.
Γάμος και Θάνατος
Ο Παύλος Βαρδινογιάννης ήρθε εις γάμον κοινωνία με την Λήδα Βαρδινογιάννη. Η Λήδα Βαρδινογιάννη, ήταν επιχειρηματίας και συλλέκτης έργων τέχνης, όπως επίσης, και η τελευταία απόγονος του Βυζαντινού οίκου των Κατακουζηνών. Η Λήδα Κατακουζηνού έφυγε από τη ζωή στις 10 Δεκεμβρίου 2020.
Αναμφισβήτητα, ο θάνατος του Παύλου Βαρδινογιάννη στις 4 Μαΐου 1984 έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία σε ολόκληρη την Ελλάδα. Διότι, ο Παύλος Βαρδινογιάννης ήταν ένας άνθρωπος που δεν είχε καμία ανάγκη από αναγνώριση και προβολή. Ήταν στο πλευρό κάθε απλού πολίτη σκύβοντας στον πόνο και στο πρόβλημά του, δίνοντας ακόμα και τη ζωή του για την Πατρίδα.
Πηγές:
Παύλος Βαρδινογιάννης – Βικιπαίδεια (el.wikipedia.org) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
Άγνωστες πτυχές από τη ζωή του Παύλου Βαρδινογιάννη (rethnea.gr) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
Ανένδοτος Αγώνας – Βικιπαίδεια (el.wikipedia.org) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
Σοφοκλής Βενιζέλος – Βικιπαίδεια (el.wikipedia.org) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
Υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ – Βικιπαίδεια (el.wikipedia.org) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
Αποστασία του 1965 – Βικιπαίδεια (el.wikipedia.org) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
38 χρόνια από το θάνατο του Παύλου Βαρδινογιάννη: Πως τον θυμάται το Ρέθυμνο (rethnea.gr) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
Στρατιωτική δικτατορία στην Ελλάδα (1967 – 1974) – Βικιπαίδεια (el.wikipedia.org) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
Οικογένεια Βαρδινογιάννη – Βικιπαίδεια (el.wikipedia.org) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
Λήδα Βαρδινογιάννη – Βικιπαίδεια (el.wikipedia.org) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
Λήδα Βαρδινογιάννη: Η μεγάλη κυρία της Αθήνας. Μια ζωή μυθική μέσα στα πλούτη και την τέχνη (www.mononews.gr) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
4 Μαΐου 1984 πεθαίνει ο Παύλος Βαρδινογιάννης (maleviziotis.gr) / Τελευταία πρόσβαση: 11/9/2024.
