Ο Τζόρτζιο Βαζάρι ήταν Ιταλός ζωγράφος και αρχιτέκτονας της Αναγέννησης, που είναι περισσότερο γνωστός για το έργο του «Ζωές των πιο εξαιρετικών ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων», το οποίο θεωρείται το θεμέλιο των ιστορικών τέχνης. Το έργο αυτό καλύπτει βιογραφίες καλλιτεχνών της Αναγέννησης, όπως οι Λεονάρντο ντα Βίντσι και Μιχαήλ Άγγελος. Στην εποχή του έχαιρε μεγάλης εκτίμησης, αν και τώρα θεωρείται δεύτερης τάξης. Ο Βαζάρι έχει μεγαλύτερη φήμη ως αρχιτέκτονας. Μεταξύ των σπουδαίων αρχιτεκτονικών του έργων ήταν ο σχεδιασμός του τάφου του Μιχαήλ Αγγέλου στη Βασιλική της Santa Croce, στη Φλωρεντία που ολοκληρώθηκε το 1578, καθώς και του Palazzo degli Uffizi. Υπήρξε υπουργός Πολιτισμού στην αυλή των Μεδίκων στη Φλωρεντία, μια πόλη την οποία αγαπούσε και θεωρούσε πρωτοπόρα και ανώτερη στις τέχνες από κάθε άλλη στην Αναγέννηση. Η φήμη όμως που του χάρισε το συγγραφικό του έργο, του δίνει τον χαρακτηρισμό «πατέρα της ιστορίας της τέχνης», μιας επιστήμης που ξεκίνησε με τον ίδιο και σήμερα είναι ευρέως αναγνωρισμένη.
Η ζωή του Τζόρτζιο Βαζάρι
Ο Τζόρτζιο Βαζάρι γεννήθηκε πρόωρα στις 30 Ιουλίου 1511 στο Αρέτσο της Τοσκάνης. Ήταν γιος του αγγειοπλάστη Αντόνιο Βαζάρι και της Μανταλένα Τάτσι. Σε νεαρή ηλικία συστήθηκε από τον ξάδερφό του, Λούκα Σινιορέλι, κι έγινε μαθητής του Γκουλιέλμο Ντα Μαρσίλια, ενός σπουδαίου ζωγράφου βιτρό. Εκεί ήταν που για πρώτη φορά ο Τζόρτζιο Βαζάρι ήρθε σε επαφή με τη ζωγραφική.
Σε ηλικία 16 ετών ο Τζόρτζιο Βαζάρι στάλθηκε στη Φλωρεντία από τον καρδινάλιο Σίλβιο Πασερίνι κι εντάχθηκε στον κύκλο του Αντρέα ντελ Σάρτο και των μαθητών του, Ρόσο Φιορεντίνο και Τζάκοπο Ποντόρμο. Εκεί ενθαρρύνθηκε να κάνει ανθρωπιστικές σπουδές.
Μέσα στο χρόνια έγινε φίλος με τον Μιχαήλ Άγγελο, ο οποίος θα επηρέαζε αργότερα και το ζωγραφικό του στυλ.
Η πορεία του στη ζωγραφική
Το 1529 ο Τζόρτζιο Βαζάρι επισκέφτηκε τη Ρώμη, όπου μελέτησε έργα μεγάλων καλλιτεχνών της Ρωμαϊκής Υψηλής Αναγέννησης, όπως του Ραφαήλ. Οι δικοί του πίνακες, που δημιουργήθηκαν από αυτές τις επιρροές θαυμάστηκαν περισσότερο όσο ήταν στη ζωή, παρά τα επόμενα χρόνια.
Ο Τζόρτζιο Βαζάρι θεωρούσε πως η Τέχνη χρωστούσε στη Φύση, που ήταν το πρώτο της μοντέλο. Ήταν βαθιά επηρεασμένος από την επιστροφή του κόσμου του πνεύματος εκείνης της εποχής στον κλασικισμό της αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης κι έτσι ανέπτυξε μια αισθητική, που βασίστηκε σε αυτά. Συχνά όμως είχε ως θέμα στα έργα του βιβλικές ιστορίες. Ένα από τα πρώτα γνωστά του έργα είναι το 1532 ο «Ενταφιασμός», το οποίο φιλοτέχνησε για τον καρδινάλιο Ιππόλυτο ντε Μέντιτσι.
Το 1547 ολοκλήρωσε την αίθουσα της καγκελαρίας στο Palazzo della Cancelleria στη Ρώμη, δημιουργώντας τοιχογραφίες, που ονομάστηκαν Sala dei Cento Giorni. Το ταλέντο του Τζόρτζιο Βαζάρι χρησιμοποιούσε η οικογένεια των Μεδίκων, για τους οποίους εργαζόταν σταθερά, στη Φλωρεντία και τη Ρώμη. Εργάστηκε επίσης στη Νάπολη, για παράδειγμα στο σκευοφυλάκιο Βαζάρι, στην πατρίδα του, το Αρέτσο, αλλά και σε άλλα μέρη. Μέχρι σήμερα σώζονται πολλοί πίνακές του, με σημαντικότερο αυτόν που βρίσκεται στον τοίχο και την οροφή της Sala di Cosimo I στο Palazzo Vecchio στη Φλωρεντία. Για το έργο αυτό εργαζόταν μαζί με τους βοηθούς του από το 1555. Ο Τζόρτζιο Βαζάρι βοήθησε επίσης να οργανωθεί και η διακόσμηση του Studiolo, που τώρα ξανασυναρμολογείται στο Palazzo Vecchio. Όσο εργαζόταν στη Ρώμη ζωγράφισε τοιχογραφίες στη Sala Regia.
Μεταξύ των πιο γνωστών μαθητών του ή οπαδών του ήταν οι Σεμπαστιάνο Φλόρι, Μπαρτολομέο Καρντούτσι, Μιραμπέλο Καβαλόρι (Σαλινκόρνο), Στέφανο Βελτρόνι (από το Μόντε Σαν Σαβίνο) και Αλεσσάντρο Φορτόρι (από το Αρέτσο).
Η τελευταία μεγάλη παραγγελία που ανέλαβε ο Τζόρτζιο Βαζάρι ήταν μια τεράστια τοιχογραφία με τίτλο «Η Τελευταία Κρίση» στην οροφή του τρούλου του καθεδρικού ναού της Φλωρεντίας. Το έργο ξεκίνησε το 1572 με τη βοήθεια του ζωγράφου Λορέντζο Σαμπατίνι από την Μπολόνια. Έμεινε όμως ημιτελές εξαιτίας του θανάτου του Τζόρτζιο Βαζάρι και ολοκληρώθηκε από τον Φεντερίκο Τζούκαρι.
Cerca, Trova – «Ψάξε και θα βρεις»
Το έργο «Η μάχη του Μαρτσιάνο στην Κοιλάδα Κιάνα» του Τζόρτζιο Βαζάρι βρίσκεται στο Palazzo Vecchio της Φλωρεντίας. Εντυπωσιάζει τον κόσμο το μέγεθος και η καλλιτεχνική του αξία κι έτσι εκατοντάδες κόσμου καθημερινά επισκέπτεται το Palazzo Vecchio για να το θαυμάσει.
Πριν από 50 περίπου χρόνια, ο Ιταλός ερευνητής Μαουρίσιο Σερατσίνι πρόσεξε ένα μήνυμα που βρισκόταν πάνω στον τεράστιο αυτό πίνακα. «Cerca, trova». Και με αυτό το μήνυμα είναι σαν να μας προτρέπει ο Τζόρτζιο Βαζάρι να ψάξουμε για να βρούμε κάτι. Ερευνητές εκτιμούν ότι η προτροπή αυτή οδηγεί σε ένα άγνωστο έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ένα αριστούργημα πια χαμένο.
Ο Σερατσίνι ζήτησε άδεια από τις αρχές τις Φλωρεντίας για να εξετάσει την υπόθεση, κάτι όμως που δεν έγινε δεκτό. Οι υπεύθυνοι του μουσείου απάντησαν ότι ακόμα περιμένουν τα αποτελέσματα της προηγούμενης έρευνάς του. Οι πρώτες έρευνες με ακτίνες Χ έγιναν μόλις πριν από περίπου 20 χρόνια. Το αποτέλεσμά τους έδειξε ότι η επιγραφή «Cerca, trova» βρίσκεται στη μέση μιας κοιλότητας, που υπάρχει πίσω από το έργο.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, πίσω από αυτή τη νωπογραφία βρίσκεται το ημιτελές έργο του Ντα Βίντσι «Η μάχη του Ανγκιάρι», ένα από τα σημαντικότερα έργα της Αναγέννησης. Το έργο θεωρείται ότι καταστράφηκε στα μέσα του 16ου αιώνα, όταν ο Τζόρτζιο Βαζάρι ανέλαβε να ανακαινίσει το Palazzo Vecchio κι αποφάσισε να καλύψει τα έργα του Ντα Βίντσι με δικά του έργα. Οι ιστορικοί πάντως συμφωνούν ότι και μόνο η ιδέα του να αποκαλυφθεί ένα χαμένο έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι είναι συναρπαστική.
Ο Τζόρτζιο Βαζάρι ασχολείται με την αρχιτεκτονική
Ο Τζόρτζιο Βαζάρι, εκτός από επιτυχημένος ζωγράφος, ήταν και επιτυχημένος αρχιτέκτονας. Την περίοδο 1559 – 1562 ανέλαβε τις σημαντικότερες αρχιτεκτονικές του εργασίες, με σημαντικότερη να θεωρείται εκείνη στο Palazzo degli Uffizi. Το χαγιάτι του Palazzo degli Uffizi, που είναι δίπλα στον Άρνο, έχει θέα ως την άκρη της μακρόστενης αυλής του. Είναι ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό δημιούργημα, που λειτουργεί ως δημόσια πλατεία. Τα πρώτα σχέδια του κτιρίου χρονολογούνται το 1559.
Στη Φλωρεντία ο Τζόρτζιο Βαζάρι έχτισε επίσης ένα μακρύ πέρασμα, που ονομάζεται Διάδρομος Βαζάρι και συνδέει το Palazzo degli Uffizi με το Palazzo Pitti, που βρίσκεται στην άλλη μεριά του ποταμού. Ο κλειστός αυτός διάδρομος περνά δίπλα στον ποταμό Άρνο σε μια στοά, διασχίζει τη γέφυρα του Ponte Vecchio και διασχίζει το εξωτερικό τμήμα πολλών κτιρίων. Κάποτε ήταν και το σπίτι του Mercado de Vecchio.
Το 1562 ο Τζόρτζιο Βαζάρι έχτισε τον οκταγωνικό τρούλο στη Βασιλική της Παναγίας της Ταπεινοφροσύνης στην Πιστόια. Πρόκειται για ένα σημαντικό δείγμα της αρχιτεκτονικής της Αναγέννησης.
Τον Μάιο του 1563 ταξίδεψε στις πόλεις Αρέτσο, Κορτόνα, Ασίζη, Ανκόνα, αλλά και στη Βενετία, όπου συνάντησε τον Τιτσιάνο. Την άνοιξη του 1566 έκανε και πάλι ένα ταξίδι σε πόλεις της βόρειας Ιταλίας, για να μαζέψει στοιχεία και πηγές για τα έργα του.
Ο Τζόρτζιο Βαζάρι είχε αναλάβει και την ανακαίνιση κάποιων μεσαιωνικών εκκλησιών, όπως των Santa Maria Novella και Santa Croce. Και στις δύο αφαίρεσε την αρχική πρόσοψη και το πατάρι και αναμόρφωσε τον χώρο των χορωδιών, δίνοντάς τους μια γεύση από την τεχνική της εποχής του. Στη Santa Croce ανέλαβε επίσης και τον πίνακα της Λατρείας των Μάγων, τον οποίο του είχε παραγγείλει το 1566 ο Πάπας Πίος Ε’. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1567. Αποκαταστάθηκε μετά το 2000, πριν εκτεθεί σε Ρώμη και Νάπολη. Τελικά, θα επιστραφεί στην εκκλησία Santa Croce στο Bosco Marengo, που βρίσκεται στην επαρχία Alessandria, στο Πιεμόντε.
Το 1570 ο Τζόρτζιο Βαζάρι επισκέφτηκε τη Ρώμη για να επιθεωρήσει τα έργα σε τρία παρεκκλήσια στο Βατικανό, τα οποία ανέλαβε να διακοσμήσει, μετά από παραγγελία του Πάπα Πίου Ε’. Στη Ρώμη ο Βαζάρι επίσης εργάστηκε με τους Τζάκομο Μπαρότσι ντα Βίνγκολα και Μπαρτολομέο Αμμαννάτι για την κατασκευή της Villa Giulia του Πάπα Ιούλιου Γ’.
Ο Τζόρτζιο Βαζάρι ως ιστορικός τέχνης
Ο Τζόρτζιο Βαζάρι χαρακτηρίστηκε ο πρώτος ιστορικός τέχνης. Κι αυτό γιατί με το έργο του «Ζωές των πιο εξαιρετικών ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων» (Le Vite de’ più eccellenti pittori, scultori, ed architettori) επινόησε το είδος της εγκυκλοπαίδειας των καλλιτεχνικών βιογραφιών. Το έργο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1550 και ήταν αφιερωμένο στον Μέγα Δούκα Κόζιμο Α’ των Μεδίκων.
Σε αυτό το έργο ο Τζόρτζιο Βαζάρι ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «Αναγέννηση» στην έντυπη μορφή, αν και σαν όρος σχετικός με τις τέχνες υπήρχε στον αέρα από την εποχή του Αλμπέρτι, περίπου 100 χρόνια νωρίτερα. Ο όρος αυτός τελικά θα γίνει η ονομασία της Αναγέννησης, της εποχής που ακολούθησε. Ο Βαζάρι ήταν επίσης υπεύθυνος και για τη χρήση του όρου γοτθική τέχνη, παρόλο που χρησιμοποίησε την λέξη γοτθική μόνο σε συνδυασμό με το γερμανικό στυλ, που ήταν πριν την αναγέννηση, το οποίο προσδιόριζε ως βάρβαρο.
Το έργο «Ζωές των πιο εξαιρετικών ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων», εκτός από καλλιτεχνικές βιογραφίες περιλάμβανε και μια νέα πραγματεία για τις τεχνικές μεθόδους, που χρησιμοποιούνται στις διάφορες τέχνες. Το βιβλίο ξαναγράφτηκε ως ένα βαθμό και μεγεθύνθηκε το 1568 και προστέθηκαν μερικά ξυλογραφικά πορτρέτα καλλιτεχνών.
Μιλώντας γι’ αυτό το συγγραφικό έργο του Τζόρτζιο Βαζάρι, βλέπουμε να υπάρχει μια συνεπή και γνωστή σε όλους προκατάληψή του υπέρ των καλλιτεχνών της Φλωρεντίας, στους οποίους αποδίδει όλες τις εξελίξεις της αναγεννησιακής τέχνης, όπως την εφεύρεση της χαρακτικής. Στην 1η έκδοση του έργου αγνοείται η βενετική τέχνη, αλλά και τέχνες από άλλα μέρη της Ευρώπης. Μεταξύ 1ης και 2ης έκδοσης ο Τζόρτζιο Βαζάρι επισκέφτηκε την Βενετία κι έτσι στη 2η έκδοση αφιέρωσε περισσότερη προσοχή στη βενετική τέχνη, συμπεριέλαβε τον Τιτσιάνο, αλλά και πάλι δεν ήταν εντελώς αντικειμενικός.
Κάτι ακόμα, που παρατηρούμε σε αυτό το έργο είναι αρκετές ανακρίβειες. Για παράδειγμα, έχει γράψει ότι ο Αντρέα ντελ Καστάνιο σκότωσε τον Ντομένικο Βενετσιάνο, κάτι που δεν ισχύει, καθώς ο Καστάνιο πέθανε αρκετά χρόνια πριν τον Βενετσιάνο. Επίσης, η βιογραφία του για τον Τζιοβάνι Αντόνιο Μπάτσι, που τον αποκαλεί «Il Soddoma», δημοσιεύτηκε μόνο στη 2η έκδοση, μετά τον θάνατο του Μπάτσι. Εκεί, καταδικάζει τον καλλιτέχνη αυτό ως ανήθικο, κτηνώδη και ματαιόδοξο και απορρίπτει το έργο του ως τεμπέλικο και προσβλητικό. Ο Μπάτσι όμως είχε κατονομαστεί Cavaliere di Cristo από τον Πάπα Λέοντα Χ και είχε λάβει σημαντικές παραγγελίες για την Villa Farnese, αλλά και άλλες τοποθεσίες.
Γενικά οι βιογραφίες του Τζόρτζιο Βαζάρι περιέχουν πολλά κουτσομπολιά. Πολλά από αυτά είναι αληθινά, άλλα όμως είναι γενικές μυθοπλασίες, όπως η ιστορία του νεαρού Τζιότο, που ζωγραφίζει μια μύγα πάνω στην επιφάνεια ενός πίνακα του Τσιμαμπούε, την οποία ο δάσκαλος προσπάθησε επανειλημμένα να απομακρύνει. Ο Βαζάρι δεν έκανε έρευνα σε αρχεία για τις ακριβείς ημερομηνίες, όπως θα πρέπει να κάνουν οι ιστορικοί τέχνης ανά τους αιώνες. Έτσι, οι βιογραφίες που έγραψε για ζωγράφους της δικής του γενιάς είναι πιο αξιόπιστες από ό, τι για εκείνους της αμέσως προηγούμενης γενιάς. Σύγχρονες έρευνες έχουν διορθώσει πολλές από αυτές τις ανακρίβειες και στις ημερομηνίες.
Στο τέλος του «Ζωές των πιο εξαιρετικών ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων» ο Τζόρτζιο Βαζάρι έβαλε ένα σκίτσο της δικής του βιογραφίας, καθώς και λεπτομέρειες για τον ίδιο και την οικογένειά του στις ζωές των Λάζαρο Βαζάρι και Φραντσέσκο Σαλβιάτι.
Ο ιστορικός Ρίτσαρντ Γκολντγουέιτ αναφέρει ότι ο Τζόρτζιο Βαζάρι, ήταν από τους πρώτους συγγραφείς που χρησιμοποίησε τον όρο «ανταγωνισμός», με την οικονομική του έννοια. Χρησιμοποιούσε συνεχώς τον όρο και τόνιζε την έννοια στην εισαγωγή του για τη ζωή του Πιέτρο Περουτζίνο, εξηγώντας τους λόγους της καλλιτεχνικής υπεροχής της Φλωρεντίας. Σύμφωνα με τον Βαζάρι, οι φλωρεντινοί καλλιτέχνες διέπρεψαν γιατί πεινούσαν. Και πεινούσαν, γιατί ο ανταγωνισμός μεταξύ τους για τις παραγγελίες τους κρατούσε έτσι.
Παρόλο που ο Βαζάρι προσπαθούσε να είναι αμερόληπτος, διακρίνουμε από την πρώτη κιόλας ενότητα του βιβλίου του μια τάση να θέλει να αποδείξει ότι η Αναγέννηση ξεκίνησε από τη Φλωρεντία κι ότι εκεί βρίσκονταν μερικοί από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της. Τη Σιένα, που οι σύγχρονοι μελετητές την θεωρούν ίσως και σημαντικότερη από τη Φλωρεντία στην εξέλιξη του αναγεννησιακού πολιτισμού, εκείνος την βάζει σαφώς δεύτερη.
Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι ο Τζόρτζιο Βαζάρι δεν είναι ο πιο αξιόπιστος ιστορικός τέχνης, ενώ η ορθότητα των γραφομένων του για μερικούς καλλιτέχνες, που έζησαν κυρίως σε μακρινές από αυτόν πόλεις, όπως οι Ντούτσιο, Σιμόνε Μαρτίνι, Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα, κ.α. είναι το λιγότερο αμφισβητήσιμη. Άλλωστε εκείνη την εποχή συνηθιζόταν από τον συγγραφέα να γράφει κάποιες απόψεις του και να τις υπογραμμίζει σε κάθε κείμενό του.
Οι «Ζωές των πιο εξαιρετικών ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων», απέκτησε θερμούς υποστηρικτές, αλλά και πολλές διαφωνίες. Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, με σκληρά του σχόλια, διαφώνησε με τις απόψεις του Βαζάρι. Σημασία για την εξέλιξη της κριτικής της τέχνης, εκτός από τα βιογραφικά στοιχεία, έχουν και οι περιγραφές των έργων των καλλιτεχνών, κάτι που συμπεριλήφθηκε στη 2η έκδοση του έργου, μετά από προτροπή του Βιτσέντζο Μποργκίνι.
Η κοινωνική θέση του Τζόρτζιο Βαζάρι
Ο Τζόρτζιο Βαζάρι είχε μεγάλη φήμη και συγκέντρωσε σημαντική περιουσία. Παντρεύτηκε την Νικολόζα Μπάτσσι, που καταγόταν από μια από τις πλουσιότερες κι επιφανέστερες οικογένειες του Αρέτσο. Έγινες Ιππότης του Χρυσού Κινήματος από τον Πάπα κι επίσης εξελέγη στο δημοτικό συμβούλιο του Αρέτσο και τελικά έφτασε στο αξίωμα του gonfaloniere.
Το 1547 έχτισε ένα σπίτι στο Αρέτσο και διακόσμησε τους τοίχους και τους θόλους του με πίνακες ζωγραφικής. Τώρα το σπίτι αυτό είναι μουσείο και ονομάζεται Casa Vasari, προς τιμήν του. Επίσης διατηρείται και η κατοικία του στη Φλωρεντία.
Το 1563 ο Τζόρτζιο Βαζάρι συνέβαλε στην ίδρυση της Φλωρεντινής Accademia e Compagnia delle Arti del Disegno, μαζί με τον Μεγάλο Δούκα και τον Μιχαήλ Άγγελο. Ως μέλη της Ακαδημίας επιλέχθηκαν 36 καλλιτέχνες.
Όπως αναφέρει και ο ίδιος ο Βαζάρι, η οικογένειά του, αλλά και η δική του πορεία αργότερα, τον έφεραν σε επαφή με σπουδαίους ανθρώπους της τέχνης από νωρίς. Καθώς έζησε κατά την ακμή της Αναγέννησης, ο Βαζάρι άνηκε στο ίδιο γενεαλογικό δέντρο με τον Λούκα Σινιορέλλι και τον Γκιγιώμ ντε Μαρσιγιά και χάρη στην αγάπη του για τα εικαστικά οδηγήθηκε στην αυλή των Μεδίκων και δημιούργησε ισχυρή φιλία με τον Μιχαήλ Άγγελο.
Το τέλος του Τζόρτζιο Βαζάρι
Ο Τζόρτζιο Βαζάρι πέθανε στις 27 Ιουνίου 1574 στη Φλωρεντία, Μεγάλο Δουκάτο της Τοσκάνης, σε ηλικία 62 ετών. Ήταν μόλις 2 μήνες μετά τον θάνατο του Κόζιμο Α΄των Μεδίκων, που ήταν ο μεγαλύτερος χρηματοδότης του και στον οποίο είχε αφιερώσει και τις 2 εκδόσεις του έργου του «Ζωές των πιο εξαιρετικών ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων».
Ακολουθεί video με μερικά από τα γνωστότερα έργα του Τζόρτζιο Βαζάρι.
Για το άρθρο χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες από:
- Giorgio Vasari, Ανακτήθηκε από: https://en.wikipedia.org/ Τελευταία πρόσβαση: 2/7/23
- Δήμος, Γ. (2022). Τζόρτζιο Βαζάρι: Ο αναγεννησιακός «πατέρας» της ιστορίας της τέχνης. Ανακτήθηκε από: https://artviews.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 2/7/23
- Ο Τζόρτζιο Βαζάρι (Giorgio Vasari, 1511-1574), Ανακτήθηκε από: https://www.drakopouliada.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 2/7/23
- Vasari, Ανακτήθηκε από: https://www.peri-grafis.net/ Τελευταία πρόσβαση: 2/7/23
- Σαν σήμερα: Γεννήθηκε ο Τζόρτζιο Βασάρι- Από αυτόν ξεκίνησε η κατασκευή του Ουφίτσι. (2015). Ανακτήθηκε από: https://www.thebest.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 2/7/23
- Άγνωστο πίνακα του Ντα Βίντσι κρύβει (;) έργο του Τζιόρτζιο Βαζάρι. (2005). Ανακτήθηκε από: https://www.in.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 2/7/23
