Όπως και κάθε κομμάτι γης στην Ελλάδα, έτσι και η «Μακρόνησος», ή Μακρονήσι, είναι βαθιά εμποτισμένη με ιστορία από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή. Όσο μικρές είναι οι διαστάσεις του νησιού, τόσο μεγάλη είναι η ιστορία και τα «βάσανά» του. Αυτό το επίμηκες νησί, όπως αποκαλύπτει και το όνομα του, εντοπίζεται απέναντι από το Λαύριο κοντά στην Κέα, στην οποία και ανήκει διοικητικά. Αποτελεί το δυτικότερο νησί των Κυκλάδων, με πλούσιο υπέδαφος και στρατηγική θέση. Τα χαρακτηριστικά του αυτά αποτέλεσαν αφορμή για χρήση του νησιού με ποικίλους τρόπους στο πέρασμα του χρόνου.
Το «νησί της Ελένης»
Σύμφωνα με το μύθο, ο Πάρις έκρυψε την Ωραία Ελένη σε μια σπηλιά στη βόρεια πλευρά του νησιού της σημερινής Μακρονήσου. Κατά τους αρχαίους χρόνους, η Μακρόνησος αναφερόταν επίσης από τον Στράβων ως Κρανάη από την κόρη του Κραναού, βασιλιά της Αθήνας. Το όνομα Μακρόνησος αναφέρεται πρώτη φορά από τα μέσα του 13ου αιώνα. Στο σχήμα της οφείλεται και το αρχαίο όνομα Μάκρις και το μεταγενέστερο Μάκρη, με το οποίο είναι γνωστό τον Μεσαίωνα και μέχρι τον 20ό αιώνα.
Κατά την αρχαιότητα
Όποιο κι αν ήταν το όνομά του το νησί κατοικήθηκε από πολύ νωρίς. Συγκεκριμένα στο νησί εντοπίζεται εγκατάσταση της νεώτερης νεολιθικής περιόδου (5η χιλιετία π.Χ.). Σε διάφορα σημεία του νησιού μάλιστα έχουν εντοπιστεί προϊστορικοί τάφοι και αρχαία λείψανα (όστρακα, εργαλεία οψιδιανού). Έχουν βρεθεί επίσης αρχαία ερείπια, τεμάχια κιόνων και κρηπιδώματα μεγάλου αρχαίου κτίσματος προδίδοντας δραστηριότητα ήδη από την Πρωτοκυκλαδική μέχρι την Κλασσική περίοδο. Στην περιοχή Λιονάρι (Προβάτσια) έχει ανακαλυφθεί επίσης οικισμός που χρονολογείται περίπου στο 2.500 π.Χ. Ενώ δείγμα της Κλασικής περιόδου αποτελούν θεμέλια αρχαίων κτιρίων (πιθανώς αρχαίων ναών), πάνω στους οποίους είναι σήμερα χτισμένοι οι μικροί ναοί του Αγίου Γεωργίου και της Θεοτόκου. Τέλος το πλούσιο υπέδαφος του νησιού διατρέχεται από στοές, λόγω εξόρυξης μεταλλευμάτων από την αρχαιότητα έως σήμερα.
Ένα ορμητήριο για τους Πειρατές
Δωδέκατος αιώνας, το Αιγαίο τυραννιέται από πειρατικές επιδρομές. Η Μακρόνησος όπως η Αίγινα και η Σαλαμίνα αποτελούσε ορμητήριο Πειρατών. Ο βυζαντινός λόγιος και μητροπολίτης Αθηνών το διάστημα 1182-1204, Μιχαήλ Χωνιάτης μετανιώνει για την παράλειψη εκκένωσης της Μονής του Αγίου Γεωργίου, που ο πλούτος της αποτέλεσε θέλγητρο των πειρατών. Η Μονή Αγίου Γεωργίου παρ’ όλα αυτά «επιβίωσε» έως σήμερα χάρη στην πιθανή ύπαρξη μοναχών σύμφωνα με τον Γάλλο ταξιδιώτη Guillet το 1675.
Βαλκανικοί Πόλεμοι & περίοδος 1922-1923
Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913) στη Μακρόνησο μεταφέρονται Τούρκοι αιχμάλωτοι. Οι αιχμάλωτοι παραμένουν στο νησί μέχρι την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης. Από τα μέσα του 1922 μετά την Μικρασιατική καταστροφή στη Μακρόνησο αποβιβάζονται χιλιάδες Πόντιοι κυρίως πρόσφυγες. Η Μακρόνησος λειτουργεί πια και για ένα χρόνο ως λοιμοκαθαρτήριο προσφύγων, προωθώντας στη συνέχεια τους πρόσφυγες στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Τόπος εξορίας
Εμφύλιος Πόλεμος (1946-1949), το νησί της Μακρονήσου μετατρέπεται στο «κολαστήριο» της Μακρονήσου. Στο στρατόπεδο της αποστέλλονται για ηθική εξόντωση και τρομοκράτηση οι αντιφρονούντες από όλη την Ελλάδα. Τον Αύγουστο του 47, όταν άνοιξε το στρατόπεδο υποτίθεται ότι θα λειτουργούσε απλά ως στρατιωτική μονάδα για την απομόνωση στρατιωτικών με προϋπηρεσία στην Εθνική Αντίσταση μέσω της συμμετοχής σε αριστερές οργανώσεις. Στις 7 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους καταφθάνουν οι πρώτοι κρατούμενοι. Ήταν 1.100 έφεδροι και μόνιμοι αξιωματικοί οι οποίοι είχαν πολεμήσει στις τάξεις του ΕΛΑΣ. Στις αρχές του 1948,όμως, προστίθενται ως κρατούμενοι 15.000 απλοί στρατιώτες με την κατηγορία υποψίας για αριστερά φρονήματα. Τελικά το 1948 με τη μεταφορά 12.000 εξόριστων από άλλα νησιά εγκαινιάζεται το στρατόπεδο πολιτικών εξόριστων Μακρονήσου.
Το νησί των ουρλιαχτών
Παράλληλα με το στρατόπεδο πολιτικών εξόριστων στη Μακρόνησο λειτουργούν κι άλλες μονάδες αναμόρφωσης υπό την αιγίδα του Οργανισμού Αναμορφώσεως Μακρονήσου (ΟΑΜ). Συγκεκριμένα στο νησί λειτουργούν οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (Σ.Φ.Α.), τα Α’, Β’ και Γ’ Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (ΑΕΤΟ, ΒΕΤΟ και ΓΕΤΟ), το στρατόπεδο των πολιτικών εξόριστων (Στρατόπεδο Πειθαρχημένης Διαβίωσης) και το Πρότυπο Κέντρο Διαπαιδαγωγήσεως Ανηλίκων και το Στρατόπεδο Γυναικών.
Τα ουρλιαχτά των κρατουμένων αντηχούν σε όλη τη Μακρόνησο. Η αναμόρφωση έχει στόχο την ηθική και πολιτική εξουθένωση των κρατουμένων. Οι συνθήκες διαβίωσης είναι άθλιες. Οι κρατούμενοι ζουν σε αντίσκηνα, χωρίς τροφή ή και νερό για μέρες. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει ψυχολογική πίεση με μαθήματα «εθνικού προβληματισμού» και σωματική βία με βασανισμούς. Η διαμονή τους υποτίθεται ότι ολοκληρωνόταν με υπογραφή μετάνοιας. Πολλοί δεν κατάφεραν να φύγουν ζωντανοί από το νησί. Ειδικά με τη συμβολή των γεγονότων της 29ης Φεβρουαρίου και της 1ης Μαρτίου 1948 οι νεκροί και οι δολοφονημένοι ανάγονται στους εκατοντάδες. Ήταν μετά το τέλος του Εμφυλίου που καταργήθηκε των στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων αλλά όχι των στρατιωτών. Τελικά το 1961 η Μακρόνησος εγκαταλείφθηκε και αποξηλώθηκαν οι μονάδες. Τον Αύγουστο του 2003 έγιναν τρεις συναυλίες από τον Μίκη Θεοδωράκη στη Μακρόνησο, σε ανάμνηση των χρόνων της εξορίας.
Η Μακρόνησος σήμερα
Το νησί της Μακρονήσου με τους πέντε κατοίκους πια είναι ήρεμο. Στους βραχώδεις τόπους του δεν αντηχούν ουρλιαχτά πια μόνο το βουητό από τις μέλισσες που φροντίζουν οι κάτοικοι, με μια ήπια μελισσοκομική δραστηριότητα. Ο απόηχος της ιστορίας του, όμως, παραμένει. Στις 16 Μαΐου 1989, με απόφαση της τότε υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη, το νησί της Μακρονήσου ορίστηκε ιστορικός τόπος με όλα τα κτήρια και τα στρατόπεδα του νησιού ιστορικά διατηρητέα μνημεία. Οι εργασίες συντήρησης των κτισμάτων όμως παραμένουν ακόμη ανολοκλήρωτες.
Ένα νησί με εκκωφαντική σιωπή που ψιθυρίζει ιστορία σε κάθε του εκατοστό. Ένας τόπος που χτίστηκαν αρχαίοι και βυζαντινοί ναοί, βεβήλωσαν πειρατές, «απολυμάνθηκαν» μετανάστες και μαρτύρησαν εκατοντάδες εξόριστοι. Ένα κομμάτι γης που φυλάει εκατοντάδες άγνωστες ιστορίες όσες και οι άνθρωποι, που πέρασαν από αυτό. Αυτή είναι η Μακρόνησος.
Πήγες:
- http://www.mixanitouxronou.gr/tag/makronisos/
- https://www.vice.com/gr/article/nz9enx/oi-fwtografies-poy-dihgoyntai-thn-frixth-istoria-ths-makronhsoy
- https://www.makronissos.org/istoria-eos-to-1946
Σύνταξη κειμένου: Μάρω Σαμαρά
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
