Ίσως να είναι από τις πιο περίπλοκες ερωτήσεις, που εδώ και αιώνες έχει απασχολήσει βιολόγους, θεολόγους και φιλοσόφους. Όπως είναι φυσικό και ο κινηματογράφος, ως μέσο αναπαραγωγής, ερμηνείας αλλά μερικές φορές και διαστρέβλωσης της πραγματικότητας, έχει καταπιαστεί άμεσα ή έμμεσα με αυτό το δύσκολο ερώτημα. Εμείς εδώ βάζουμε το μεγεθυντικό μας φακό πάνω από 3ταινίες που όλες, έχοντας ως κοινό τους θέμα τις ομοιότητες και τις διαφορές των ρομπότ με τους ανθρώπους, καταπιάνονται με το ζήτημα του τι είναι ζωή.
1. Blade Runner (1982)
του Ridley Scott
trailer: https://www.youtube.com/watch?v=eogpIG53Cis
Το 2019 σε ένα δυστοπικό Los Angeles ο πρώην αστυνομικός Rick Deckard (Harrison Ford) προσλαμβάνεται για να εξουδετερώσει 4 Replicants, δηλαδή ανδροειδή που μοιάζουν στον άνθρωπο και τα οποία έχοντας αποκτήσει συνείδηση της ύπαρξής τους και της κατώτερης τους θέσης, έχουν εξεγερθεί ενάντια στους ανθρώπινους αφέντες τους. Ταυτόχρονα, ο Deckard άθελά του εμπλέκεται ερωτικά με την Rachael, μια προηγμένη Replicant με εμφυτευμένες αναμνήσεις που αγνοεί το ποιόν της.
Εκπληκτική Cyberpunk και chinatown αισθητική, δημιουργικότατη μουσική από το Vangelis, φιλοσοφικά θέματα πάνω στην ζωή, την αυθεντικότητα, την θνητότητα και την αυτοσυνειδησία, σε ένα αριστούργημα του Ridley Scott που δικαίως θεωρείται μία από τις καλύτερες ταινίας όλων των εποχών.
2. Ghost in the Shell (1995)
του Mamoru Oshii
trailer: https://www.youtube.com/watch?v=SvBVDibOrgs
To 2029 η Ιαπωνία διαθέτει ανεπτυγμένα ανθρωπόμορφα Cyborgs, καθώς και εμφυτεύματα που ενισχύουν τις δυνατότητες του εγκεφάλου. Όταν ένας επιδέξιος χάκερ -γνωστός ως Puppet Master- αρχίζει κυβερνοεπιθέσεις σε διάφορα συστήματα ασφαλείας, μια cyborg αστυνόμος (η Motoko) προσπαθεί να τον εντοπίσει και να τον σταματήσει. Ο Puppet master όμως ίσως είναι στην πραγματικότητα ο κυνηγός σε αυτήν την υπόθεση.
Όπως και το Blade Runner, έτσι και το Ghost in the Shell βάζει το θέμα “τι είναι ζωή” στο κέντρο του προβληματισμού του, ρωτώντας τι διαχωρίζει ακριβώς ένα cyborg από έναν άνθρωπο και πότε μπορεί κάποιος από τους δυο να πει ότι όντως ζει (και πότε μπορεί ένας άνθρωπος να ξέρει ότι σίγουρα δεν είναι cyborg;). Φοβερό design, cyberpunk αισθητική, κορυφαίο soundtrack σε μία από τις καλύτερες anime ταινίες.
Ex Machina (2014)
του Alex Garland
trailer: https://www.youtube.com/watch?v=gyKqHOgMi4g
Ο Caleb, ένας προγραμματιστής κερδίζει σε έναν εταιρικό διαγωνισμό και προσκαλείται στο απομονωμένο σπίτι του εκατομμυριούχου διευθυντή της εταιρείας , ο οποίος είναι ιδιοφυία στον χώρο των υπολογιστών και της τεχνητής νοημοσύνης. Όταν φτάνει εκεί σύντομα καταλαβαίνει πως η επίσκεψή του δεν είναι ακριβώς τουριστική: καλείται να αξιολογήσει το κατά πόσο οι επικοινωνιακές και συναισθηματικές δεξιότητες της Ava, ενός ρομπότ εν τω γίγνεσθαι, θυμίζουν αυτές ενός ανθρώπου. Σύντομα δημιουργείται μια περίεργη σχέση μεταξύ των δύο, που είναι αμφίβολο αν πρόκειται για αγάπη ή για σχέδιο της Ava να ελευθερωθεί.
Ωραία φωτογραφία, ευειδή σκηνικά και μια έντονη ατμόσφαιρα κοσμούν το κεντρικό ερώτημα του Ex Machina: είναι μια μορφή τεχνητή νοημοσύνης τελικά μια μορφή ζωής; Με μια ελαφριά διαφοροποίηση από τις προηγούμενες ταινίες το Ex Machina προσπαθεί να απαντήσει σε αυτό το ζήτημα προτάσσοντας κυρίως την ανάγκη για ελευθερία, που στην περίπτωση της Ava φτάνει σε ακρότητες.
Ένας Γενικός Απολογισμός
Παρόλο που και άλλες ταινίες (πχ Alien) περιλαμβάνουν cyborg και μορφές τεχνητής νοημοσύνης (πχ Her) εμείς θα εστιάσουμε την σύντομη ανάλυση μας στα 3 προαναφερθέντα δημιουργήματα. Αν σκοπεύετε να τα παρακολουθήσετε, τότε καλό είναι να σταματήσετε την ανάγνωση εδώ γιατί ακολουθούν λίγα spoilers.
To Blade Runner και το Ghost in the Shell φαίνεται να αναρωτιούνται για τη ζωή τονίζοντας το αμυδρό όριο που χωρίζει τα cyborg από τους ανθρώπους. Τόσο η Rachael όσο και η Motoko αναρωτιούνται για την αυθεντικότητα της μνήμης τους, για το αν αν είναι γνήσιες οι σκέψεις τους και αν τελικά δεν έχουν κατασκευαστεί. Η Rachael πχ μαθαίνει ξαφνικά πως είναι replicant και πως όλες οι αναμνήσεις της είναι ψεύτικες. Η Motoko από την άλλη αναρωτιέται αν όντως υπάρχει ένα “φάντασμα στη μηχανή”, αν δηλαδή υπήρξε ποτέ ως άνθρωπος που ένα μέρος του νου/εγκεφάλου της μεταφέρθηκε σε ένα ρομποτικό σώμα. Και στις δύο περιπτώσεις βλέπουμε πως το ερώτημα “είμαι πραγματικά ζωντανός/η ;” ταυτίζεται με τις αναμνήσεις. Λέμε πως υπάρχουμε λόγω της ενότητας των σκέψεων και των αναμνήσεών μας.
Ο υποψιασμένος αναγνώστης ήδη θα έχει υποψιαστεί την επιρροή του Καρτέσιου σε αυτά τα ερωτήματα. Πράγματι το Ghost in the Shell (κυρίως) και το Blade Runner φαίνεται να ταυτίζουν τη ζωή με μια ψυχή που κατοικεί στο μηχανικό σώμα. Στο πρώτο η Motoko -όπως είπαμε- φαίνεται να αναζητεί μια ανάμνηση, μια σκέψη που είναι υπεράνω των γραναζιών του σώματός της. Ομοίως στο Blade Runner η αναγνώριση των replicants γίνεται με ένα τεστ που στοχεύει στο να προκαλέσει μια συναισθηματική απόκριση, δηλαδή να απευθυνθεί σε ένα νου, σε μια “ψυχή” μέσα στη μηχανή. Το ίδιο περίπου συμβαίνει και στο Ex Machina, όπου ο Caleb καλείται να αξιολογήσει τις επικοινωνιακές δεξιότητες ενός ρομπότ, δηλαδή τις διάφορες νοητικές ικανότητες που ο Καρτέσιος αποδίδει στην ψυχή. Ο καρτεσιανός δυισμός λοιπόν διατρέχει με κάποιο τρόπο αυτές τις ταινίες.
Ο Καρτέσιος επίσης είχε υποστηρίξει (στους “στοχασμούς περί της πρώτης φιλοσοφίας”) πως επειδή ο άνθρωπος έχει ψυχή είναι ουσιαστικά ελεύθερος, σε αντίθεση πχ με τα ζώα που είναι σαν καλά κουρδισμένα αυτόματα. Ο Σπινόζα αντίθετα, διατεινόμενος την παραλληλία πνεύματος-σώματος, είχε ισχυριστεί πως η ελεύθερη βούληση είναι μια ψευδαίσθηση του ανθρώπου, ο οποίος αδυνατεί ή και αρνείται να συνειδητοποιήσει τον καθορισμό του από εξωτερικά αίτια. Επί παραδείγματι, η Ava (Ex Machina) είναι προγραμματισμένη να συμπεριφέρεται όπως συμπεριφέρεται; Η Motoko όντως έχει ένα φάντασμα (ψυχή) στην μηχανή ή καθορίζεται να σκέφτεται από ένα πρόγραμμα; Οι replicants το ίδιο. Έτσι λοιπόν το κλασικά αμοιβαία ζητήματα της φιλοσοφίας του 17ου αιώνα για την σχέση νου-σώματος και ντετερμινισμού-ελεύθερης βούλησης διαφαίνονται και εδώ.
Τέλος, η αναζήτηση της ελευθερίας φαίνεται και στις 3 ταινίες. Η Ava προσπαθεί απεγνωσμένα να ξεφύγει από το κελί και το σπίτι στα οποία έχει περιοριστεί. Οι replicants κάνουν κάτι παρόμοιο: προσπαθούν να νικήσουν την θνητότητα, δηλαδή να αναιρέσουν τον προγραμματισμό τους που τους έχει καθορίσει στα 4 χρόνια ζωής. Φαίνεται λοιπόν πως η αγωνία για ελευθερία και η αυτοσυνειδησία αποτελούν κεντρικά συστατικά της εμπειρίας ότι “ζω”. Για αυτό και τα cyborg που έχουν αυτές τις ιδιότητες φαίνεται να καταφάσκουν ότι υπάρχουν, καθιστώντας θολά το σύνορα μεταξύ ζωής και μη-ζωής.
