Πόσες φορές δεν έχουμε περάσει από το κέντρο της Αθήνας σε κάποιο περίπατό μας αγνοώντας την ιστορία που ακολουθεί το κάθε μας βήμα. Και πόσες ακόμη φορές δεν έχουμε περάσει έξω από μια εκ των πολλών εκκλησιών της Αθήνας, μην γνωρίζοντας τίποτα για την ιστορία τους! Στο σημερινό μας άρθρο θα μιλήσουμε για την εκκλησία Καπνικαρέα, ένα πραγματικό διαμάντι αρχιτεκτονικής αλλά και μια από τις πιο ενδιαφέρουσες για την ιστορία εκκλησίες του ιστορικού κέντρου της Αθήνας.
Η Καπνικαρέα- ή Εκκλησία της Παναγίας Καπνικαρέας – είναι μια μικρή, σχετικά, βυζαντινή εκκλησία του 11ου αιώνα. Είναι χτισμένη πάνω σε αυτό που σήμερα είναι ο πιο εμπορικός δρόμος όλης της Αθήνας, την οδό Ερμού. Αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου, πρόκειται για ένα κτίσμα πολυσυζητημένο, αν όχι για την θρησκευτική σημασία του, τότε σίγουρα για το όνομά του.
Αρχιτεκτονική
Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός της Καπνικαρέας είναι σύνθετος τατρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Αυτό σημαίνει πως ο τρούλος της εκκλησίας στηρίζεται σε τέσσερις κίονες σταυροειδούς διάταξης. Στο εσωτερικό της βρίσκουμε κίονες με ρωμαϊκά κιονόκρανα, επιγραφές αλλά και εντοιχισμένα γλυπτά. Στο πρόπυλο του ναού βλέπουμε μια όμορφη ψηφιδωτή παράσταση της Παναγίας, διά χειρός Έλλης Βοϊλα το 1936, ενώ μερικά χρόνια αργότερα, το 1942, ξεκίνησε και η εικονογράφηση του ναού από τον Φώτη Κόντογλου και τους μαθητές του.
Ιστορία…
Σύμφωνα με την παράδοση η Καπνικαρέα ανεγέρθη στη θέση παλαιότερης εκκλησίας, που είχε κτίσει η Ευδοκία η Αθηναία, σύζυγος του αυτοκράτορα Θεοδόσιου του Μικρού. Η Ευδοκία, κατά τις συνήθειες της εποχής εκείνης, είχε κτίσει την αρχική εκκλησία πάνω στα θεμέλια ενός αρχαίου ελληνικού ναού, μάλλον αφιερωμένο στην θεά Δήμητρα ή τη θεά Αθηνά. Αργότερα, τον 12ο αιώνα ανεγέρθη ο νάρθηκας και το πρόπυλο του ναού, ενώ κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας οικοδομήθηκε και το μονόχωρο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας στη βόρεια πλευρά της Καπνικαρέας.
Τόσο ο κύριος ναός όσο και το παρεκκλήσι υπέστησαν φθορές κατά την επανάσταση του 1821, κατά τη διάρκεια των κανονιοβολισμών από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Το παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας σχεδόν καταστράφηκε και ανοικοδομήθηκε. Ωστόσο ακόμη περισσότερο κινδύνεψε η Καπνικαρέα το 1834 με τις εργασίες διάνοιξης της οδού Ερμού. Σώθηκε σαν από θαύμα από τον φιλέλληνα πατέρα του Όθωνα, βασιλιά της Βαυαρίας, Λουδοβίκου.
Και το όνομα αυτής…
Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για το όνομα «Καπνικαρέα», καμία εκ των οποίων δεν συμπίπτει με την άλλη. Ωστόσο είναι κοινώς αποδεκτό πως η ονομασία προκύπτει από μια άλλη λέξη, την «Καμουχαρέα». Ο καμουχάς ήταν το αραχνοΰφαντο ύφασμα με το οποίο κάλυπταν κάποτε τις εικόνες για να μην σκονίζονται και ήταν τόσο μακρύ μέχρι το πάτωμα για να καλύπτει και να προστατεύει αποτελεσματικά την κάθε εικόνα. Η εικόνα της Παναγίας μέσα στο ναό, λοιπόν, ήταν καλυμμένη με τον καμουχά, κι έτσι είπαν την εκκλησία «Καμουχαρέα» και «Καμουχιριώτισσα». Με τον καιρό όμως η λέξη αλλοιώθηκε, κι έμεινε απλά «Καπνικαρέα».
Μια άλλη εκδοχή λέει πως το όνομα της Καπνικαρέας βγαίνει από τη λέξη «καπνός» και να πως: Η ιστορία μας λέει πως το 802 μ.Χ, ο Νικηφόρος, πατρίκιος του τότε, επέβαλε στην Αθήνα το φόρο του καπνού, δηλαδή να πληρώνουν οι πολίτες έναν φόρο αναλόγως με τις καπνοδόχους που ο καθένας είχε στο σπίτι του. Ο εισπράκτορας αυτού του φόρου λεγόταν «Καπνικάριος». Ίσως, λοιπόν, κάποιος Καπνικάριος να οικοδόμησε την εκκλησία που πήρε το όνομα Καπνικαρέα.
Η τελευταία εκδοχή λέει πως κατά το 1689, όταν η Αθήνα πυρπολήθηκε από τους Τούρκους, η φωτιά έφτασε μέχρι την εκκλησία, αλλά δεν έκαψε την εικόνα της Παναγίας. Αντί αυτού, μονάχα το ξύλο γύρω από την εικόνα αλλά και το πρόσωπο της Παναγίας «καπνίστηκε», δηλαδή μαύρισε από τη φωτιά. Έτσι, από τις λέξεις «καπνός» και «κάρα», που σημαίνει κεφάλι, βγήκε το όνομα Καπνικαρέα κι έμεινε έτσι στην ιστορία…
