Ισπανικά; Γαλλικά; Ιταλικά; Όλοι τα ξέρουμε. Ρουμάνικα και πορτογαλικά; Επίσης. Ακόμα και τα καταλανικά, όσοι ξέρουμε από Βαρκελώνη, τα έχουμε ακουστά. Είναι οι γνωστές σε όλους λατινογενείς γλώσσες. Το ξέρατε όμως ότι τα λατινικά, όταν διασπάστηκαν, έδωσαν τη θέση τους σε δεκάδες γλώσσες και διαλέκτους; Σε μια Ευρώπη που όλοι νομίζουμε ότι την ξέρουμε αρκετά καλά, κρύβονται λατινογενείς γλώσσες που ποτέ δεν τις έχουμε ακούσει να μιλιούνται. Όλες, στα παρασκήνια, πεθαίνουν. Έχουν γίνει θύματα των πιο διαδεδομένων και επίσημων λατινογενών γλωσσών. Είναι όμως σημαντικές, κάποιες με λογοτεχνία, πολιτισμό και ιστορία, άλλες στις καρδιές και τις συνειδήσεις ξεχασμένων μειονοτήτων. Στο άρθρο αυτό θα δούμε κάποιες από τις άγνωστες λατινογενείς γλώσσες της Ευρώπης.
Οξιτανικά
Μια πολύ σημαντική γλώσσα, τα οξιτανικά, μιλιέται ακόμα από περίπου 1.000.000 κόσμο στη νότια Γαλλία, και σε κάποια σημεία της Ιταλίας και της Ισπανίας. Πρόκειται, η αλήθεια, για μια ομάδα διαλέκτων, την «langue d’oc», η οποία παίρνει το όνομά της από τη λέξη «oc», που σημαίνει «ναι» (η αντίστοιχη ομάδα διαλέκτων του βορρά, που περιλαμβάνει και τα γαλλικά, είναι η «langue d’oïl», με το «ναι» σ’ αυτές τις γλώσσες/διαλέκτους να προέρχεται απ’ το «oïl»). Οι διάλεκτοι διαφέρουν λίγο μεταξύ τους, που είναι λογικό, αν λάβουμε υπ’ όψιν την μεγάλη έκταση αυτής της γλώσσας.
Τα οξιτανικά, όπως λέγονται πιο συχνά τα τελευταία χρόνια, χωρίζονται στα προβηγκιάνικα, τα νισάρντ, τα βιβαρο-αλπικά, τα λιμουζέν, τα ωβερνιάτ, τα λεγκαντοσιέν και τα γκασκόν. Τα τελευταία είναι η πιο διαφορετική και η πιο εύρωστη διάλεκτος, με επιρροές από ένα βάσκικο υπόστρωμα (το «Γκασκόν» μπορεί να είναι παραφθορά του «Ουάσκων»-Βάσκος). Τα οξιτανικά παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες εξελίξεις στα φωνήεντά τους, με το «ο» να γίνεται «ου», το «ου» να γίνεται σαν το γαλλικό «u», και το «α» να γίνεται «ο» σε άτονες λήγουσες. Έτσι το «Morlana» προφέρεται «μουρλάνο» και το «lua» «λύο» (με «u» γαλλικό).
Πολιτισμικά, τα οξιτανικά έχουν πλούσιο λογοτεχνικό κόρπους από τον μεσαίωνα και μετά. Ήταν η γλώσσα των τρουβαδούρων (η λέξη «trobador» είναι οξιτανική) και των Καθάρων, που από τον 12ο-14ο αιώνα στη νότια Γαλλία, έδρασαν ως μια θρησκευτική κοινότητα χωριστή και πολύ διαφορετική από τους Καθολικούς, οι οποίοι τους εξαφάνισαν με τη βία. Τα οξιτανικά εξακολουθούν να παράγουν λογοτεχνία στις μέρες μας. Δυστυχώς όμως από τις αρχές του 20ου αιώνα το γαλλικό κράτος πήρε μέτρα να τα πατάξει, ειδικά στο εκπαιδευτικό σύστημα. Υπάρχει επιπλέον το φαινόμενο της «vergonha», δηλαδή της ντροπής να μιλήσει κανείς οξιτανικά δημόσια. Πολύ σύντομα θα πεθάνουν, μιας και οι γλωσσικές πολιτικές της Γαλλίας και της Ιταλίας ποτέ δεν τα ευνόησαν.
Σαρδινέζικα
Άλλη σημαντική λατινογενής γλώσσα είναι τα σαρδινέζικα, που μιλιούνται στη Σαρδηνία από 1.300.000 κόσμο. Όπως τα οξιτανικά, έτσι και τα σαρδινέζικα μιλιούνται από τους γηραιότερους και βρίσκονται σε πορεία εξαφάνισης. Διακρίνονται από την συντηρητικότητά τους, καθώς είναι μια από τις πιο κοντινές στα λατινικά λατινογενείς γλώσσες. Διατηρούν πολύ κοντινά τα φωνήεντά τους σε αυτά των λατινικών (π.χ. siccus>sicu στα σαρδινέζικα, seco στα ιταλικά) και δεν ουρανικοποιούν τα «c,g» πριν από «e,i» (centum>kentu στα σαρδινέζικα).
Γύρω στον 11ο αιώνα, απέκτησαν επίσημο στάτους ως γλώσσα των τεσσάρων Ιουδικάτων, με ένα από τα αρχαιότερα έγγραφα στα σαρδινέζικα, το Carta Volgare, να εμφανίζεται το 1070. Από το 1297, η Σαρδηνία γίνεται μέρος του βασιλείου της Αραγονίας και μέχρι το 1420 τα καταλανικά είχαν εκτοπίσει τα σαρδινέζικα ως γλώσσα της εκκλησίας και της μεσαίας τάξης. Με τον καιρό όμως τα σαρδινέζικα απέκτησαν πάλι σχετική δύναμη. Με την ένταξη της Σαρδηνίας στο βασίλειο της Ισπανίας τα ισπανικά έγιναν η γλώσσα της ελίτ και επηρέασαν αρκετά τα σαρδινέζικα, όπως πρωτύτερα είχαν κάνει και τα καταλανικά, αλλά τα σαρδινέζικα έχαιραν αρκετά καλού στάτους, και σε κάποιες περιπτώσεις εθεωρείτο απαραίτητη η γνώση τους.
Από το 1713 η Σαρδηνία περνάει στα χέρια των Αυστριακών, οι οποίοι επιβάλλουν τα ιταλικά ως επίσημα από το 1760. Τα σαρδινέζικα χάνουν την υπόληψή τους ακόμα και ανάμεσα στους Σαρδινέζους. Από το 1861 με την προσάρτηση της Σαρδηνίας στο βασίλειο της Ιταλίας, οι Σαρδινέζοι αρχίζουν να χάνουν ακόμα και την εθνική τους ταυτότητα. Με το φασισμό, η γλώσσα απαγορεύεται. Θεωρείται «διάλεκτος» από το κράτος και κατώτερη. (Το τι θεωρεί η Ιταλία διάλεκτο σηκώνει μεγάλη κουβέντα· ακόμα και τα γκρίκο θεωρούνται διάλεκτος). Το εκπαιδευτικό σύστημα περιθωριοποιεί τα σαρδινέζικα ακόμη περισσότερο. Σήμερα έχουν αρχίσει να γίνονται πάλι κοινωνικώς αποδεκτά, αλλά μάλλον είναι αργά για να σωθούν, μιας και δεν μεταδίδονται πολύ από γονείς σε παιδιά.
Βλάχικα (αρωμουνικά)
Συχνά ξεχνάμε πόση έκταση είχε η αρχαία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μπορούμε να δούμε στο χάρτη ότι λατινογενείς γλώσσες μιλιούνται και στην ανατολική Ευρώπη. Τα ρουμάνικα είναι γνωστά σε όλους και, ενώ συχνά χρησιμοποιούμε τη λέξη «βλάχικα» για να περιγράψουμε τη χωριάτικη προφορά των ελληνικών, πολλοί δεν ξέρουμε ότι τα βλάχικα είναι λατινογενής γλώσσα. Μιλιούνται στα Βαλκάνια από 250.000 κόσμο και μοιάζουν κάπως με τα ρουμάνικα (αν και δεν υπάρχει συνεννόηση). Τα βλάχικα εξελίχθηκαν στα Βαλκάνια από τα λατινικά και οι πρώτες αναφορές σ’ αυτά γίνονται τον 11ο αιώνα. Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τα πρώτα τους χρόνια ούτε για την καταγωγή των ομιλητών τους. Έχουν πολύ ελληνικό λεξιλόγιο (εκεί που τα ρουμάνικα έχουν σλαβικό).
Τα βλάχικα μέχρι σήμερα είναι ουσιαστικά άγραφη γλώσσα (πολύ ελάχιστες γραπτές πηγές υπάρχουν) μιας και πολιτισμικά υπερίσχυαν πάντα τα ελληνικά. Οι βλαχόφωνοι που διέπρεψαν ανά τους αιώνες υιοθετούσαν τα ελληνικά για να εκφραστούν. Αυτό δεν είναι παράξενο, αφού η πλειονότητα των βλαχόφωνων ακόμα και σήμερα ζούνε στην Ελλάδα, και έχουν σχεδόν πάντα ελληνική εθνική συνείδηση. Όπως και τα ρουμάνικα, έτσι και τα βλάχικα έχουν ακολουθήσει μια ξεχωριστή εξέλιξη από τα λατινικά. Έχουν εξελιχθεί διαφορετικά από τις άλλες λατινογενείς γλώσσες τα φωνήεντα των λατινικών, και έχουν άρθρα σε μορφή κατάληξης. Τα δε βλάχικα στερούνται απαρεμφάτων όπως και τα νέα ελληνικά (και οι βαλκανικές γλώσσες γενικά).
Σήμερα τα βλάχικα έχουν ημιεπίσημο στάτους στη Βόρειο Μακεδονία και την Αλβανία. Κατά τα άλλα εξακολουθούν να είναι άγραφα. Σύντομα θα εξαφανιστούν, αφού οι γονείς δεν τα μεταδίδουν στα παιδιά τους. Πολιτικά παιχνίδια που παίχτηκαν με τη Ρουμανία και η ελληνική συνείδηση των Βλάχων έχουν εμποδίσει μια ενωμένη προσπάθεια να διαφυλαχθεί η γλώσσα. Υπάρχει παρ’ όλα αυτά πλούσια συλλογή παραδοσιακών τραγουδιών στα βλάχικα, και η γλώσσα εξακολουθεί να μιλιέται στα σπίτια των μεγαλύτερων.
Άλλες λατινογενείς
Είδαμε λοιπόν, τρεις γενικότερα άγνωστες λατινογενείς γλώσσες, με λίγες πληροφορίες για την καθεμία. Εδώ θα δούμε ακόμα πιο συνοπτικά το γλωσσικό τοπίο των λατινογενών γλωσσών και διαλέκτων. Υπάρχουν δεκάδες, που συνήθως μοιάζουν με την κοντινότερή τους γνωστή λατινογενή γλώσσα, χωρίς απαραίτητα να υπάρχει συνεννόηση.
- Γαλλο-ρωμανικές: Τα οξιτανικά ανήκουν σε αυτές και μεταβατικό στάδιο προς τις ιβηρικές αποτελούν τα καταλανικά. Στο βορρά οι γλώσσες «oïl» συμπεριλαμβάνουν τα επίσημα γαλλικά, και μετά γλώσσες όπως τα Γκαλλό στη Βρετάνη (συνυπάρχουν με τα Βρετονικά). Τα νορμανδικά και τα τζεριέ μιλιούνται στη Νορμανδία στις Αγγλονορμανδικές νήσους. Τα Βαλλωνικά μιλιούνται στη Γαλλία και το Βέλγιο. Μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στα «oïl» και τα «oc» είναι τα φραγκο-προβηγκιάνικα (όχι η προαναφερθείσα προβηγκιάνικη διάλεκτος).
- Ρετο-ρωμανικές: Ημιεπίσημο στάτους στην Ελβετία έχει η ρομάνς, ενώ οι υπόλοιπες ρετο-ρωμανικές γλώσσες μιλιούνται στην Ιταλία. Πρόκειται για τα λαντίν και τα φριουλικά.
- Ιταλο-ρωμανικές: Η πιο γνωστή, βασισμένη στα τοσκανικά, είναι η ιταλική. Πέραν αυτών, τα βενετικά (ιδιαίτερα σημαντική γλώσσα και με πολλούς ομιλητές), τα ναπολιτάνικα, τα σικελιανά είναι κάποιες από τις πολλές γλώσσες της Ιταλίας. Τέλος, τα κορσικανά παλιότερα είχαν σχέση με τα σαρδινέζικα, αλλά πλέον επιβιώνουν ως ιταλο-ρωμανική γλώσσα.
- Ιβηρο-πωμανικές: Γνωστότερες από όλες τα ισπανικά και τα πορτογαλικά, τα οποία σιγά σιγά θα γεννήσουν εκατοντάδες γλώσσες και διαλέκτους ανά την υφήλιο. Στην Ισπανία, στη Γαλικία μιλιούνται τα γαλικικά που είναι κάτι ανάμεσα στα ισπανικά και τα πορτογαλικά (έχει παιχθεί και στην ελληνική τηλεόραση σειρά στα γαλικικά). Τα λεονέζικα μοιάζουν πολύ με τα ισπανικά και τα αστουριάνου. Τα αραγονέζικα είναι ανάμεσα σε ισπανικά και καταλανικά. Τα εστρεμένιου μάλλον διάλεκτος των ισπανικών μπορούν να θεωρηθούν, παρά ξεχωριστή γλώσσα. Στην Ανδαλουσία τον μεσαίωνα μιλιόντουσαν τα μοζαραβικά, που ήταν ξεχωριστή λατινογενής γλώσσα. Παραχώρησε τη θέση της στα ισπανικά μετά την επανακατάκτηση της Ισπανίας.
Οι λατινογενείς γλώσσες καλύπτουν ένα τεράστιο κομμάτι της Ευρώπης. Είναι πολλές και ποικίλες, και η καθεμιά έχει την ιστορία της. Όσο πιο πολύ ασχολείται κανείς μ’ αυτές, τόσο μικρότερες φαίνονται οι διαφορές ανάμεσά τους, ειδικά αν κάποιος τις δει στη σειρά που υπάρχουν γεωγραφικά. Πάντως, το πιο χρήσιμο χαρακτηριστικό των λατινογενών γλωσσών είναι η μακραίωνη παρουσία τους από τα λατινικά ως σήμερα. Μαθαίνουμε πώς μια γλωσσική οικογένεια εξελίσσεται. Μιας και οι περισσότερες γλώσσες του κόσμου ανήκουν σε κάποια οικογένεια, η συγκριτική γλωσσολογία πάντα έχει κάτι να μάθει από τις λατινογενείς γλώσσες: τόσο τις γνωστές, όσο και τις αφανείς. Ο κόσμος αυτός μπορεί να γίνει συναρπαστικός για όποιον τον ψάχνει.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Occitan language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Occitan_language
Sardinian language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Sardinian_language
Aromanian language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Aromanian_language
Romance language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Romance_languages
Harris, Martin; Vincent, Nigel (1997), Romance Languages, Taylor & Francis Routledge
