Υπήρχε όντως προπαγάνδα στην αρχαιότητα; Αυτή είναι μία εύλογη ερώτηση, καθώς έχουμε συνδυάσει την προπαγάνδα με τις σύγχρονες μορφές ρητορείας και όχι με την αρχαιότητα, ιδιαίτερα με τους δύο παγκοσμίους πολέμους όπου χρησιμοποιούσαν την προπαγάνδα για να κατατάξουν νέους στον στρατό. Το ναζιστικό κόμμα, μάλιστα, δημιούργησε το Υπουργείο Προπαγάνδας όπου επικεφαλής ήταν ο Γιόζεφ Γκαίμπελς. Μπορεί ο όρος να εφευρέθηκε στα ύστερα χρόνια, ωστόσο, η προπαγάνδα ήταν μια τακτική που χρησιμοποιείτο από την αρχαιότητα. Οι ηγέτες των αυτοκρατοριών και των κρατών, στην προσπάθεια τους να κρατήσουν ενωμένο τον λαό και να ενισχύσουν την πίστη του στο πρόσωπο τους, συχνά και εκείνοι κατέφευγαν στην προπαγάνδα με διάφορους τρόπους.
Αρχαία Ελλάδα – “Επιτάφιος” του Περικλή
Η αρχαία Αθήνα αποτέλεσε το λίκνο της δημοκρατίας. Εκεί γεννιέται και η ρητορεία, με την πολιτική ρητορεία να αγγίζει την προπαγάνδα. Ένα από τα εξαίρετα παραδείγματα ρητορείας στην αρχαία Αθήνα αποτελεί ο επιτάφιος λόγος του Περικλή. Ο Περικλής, το 430 π.Χ., αποτέλεσε φόρο τιμής μ’ αυτό το λόγο στους πρώτους πεσόντες του Πελοποννησιακού Πολέμου, στο νεκροταφείο του Κεραμεικού. Ο λόγος δεν μας έχει μείνει ούτε ολοκληρωμένος, ούτε αυτούσιος, κατεγράφη από τον Θουκυδίδη και τον βρίσκουμε στο δεύτερο βιβλίο των Ιστορικών του.
Ο Περικλής μιλάει για την δικαιοσύνη, την ελευθερία, την ενότητα και τα πολιτισμικά κατορθώματα της Αθήνας. Δεν διστάζει να υποδείξει την ανωτερότητα της δημοκρατικής πρωτεύουσας αντί της ολιγαρχικής Σπάρτης. Άλλωστε, η Αθήνα αποτέλεσε την πρώτη πόλη με δημοκρατικούς θεσμούς στην αρχαιότητα. Με τη χρήση συγκινησιακής γλώσσας, μιλά για το παρελθόν της πόλης, ενώ προπαγανδίζει υπέρ της συνέχειας του πολέμου για λόγους πατριωτισμού. Στην αξιολόγηση του λόγου, πολλοί επεσήμαναν πως δεν έγινε αναφορά σε κάποιες όχι και τόσο φωτεινές πλευρές της δημοκρατικής Αθήνας.
Αρχαία Ρώμη – Η αυτοβιογραφία του Οκταβιανού Αύγουστου
Η δημοκρατία στην Ρώμη πεθαίνει με τον Ιούλιο Καίσαρα. Ο θετός υιός του, Οκταβιανός, αναλαμβάνει ύστερα από εκείνον και, ενώ αρχικά θα σχηματίσει την Τριανδρία με τον Λέπιδο και τον Μάρκο Αντώνιο, θα καταφέρει να τους εξουδετερώσει και να διοικήσει τη Ρώμη μόνος του, με την έγκριση της Συγκλήτου. Ο Οκταβιανός, τότε, γίνεται Αύγουστος και η Ρώμη πια αυτοκρατορία, η πιο εκτεταμένη στην αρχαιότητα . Λαξεμένη στο μαυσωλείο του θα βρούμε την αυτοβιογραφία του, “Res Gestae Divi Augusti”, ή αλλιώς, “Τα κατορθώματα του θεοποιημένου Αύγουστου”.
Στην αυτοβιογραφία του εξιστορεί 35 κατορθώματα του. Το κείμενο αυτό δεν μπορεί να αποτελέσει αξιόπιστη ιστορική πηγή, αλλά γράφτηκε για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Αποτελεί μια προσωπική εκδοχή της αλήθειας με έμφαση στα πολιτικά, στρατιωτικά και πολιτισμικά κατορθώματα του Αυγούστου. Παρουσιάζεται ως ο σωτήρας της αυτοκρατορίας που έφερε ειρήνη και σταθερότητα. Αξιοσημείωτο είναι πως στον τίτλο πρόσθεσε το “divi” προσθέτοντας θεϊκή διάσταση στο πρόσωπο του. Η εικόνα του ειρηνοποιού, σ’ ένα βαθμό, συγκλίνει με την πραγματικότητα, ωστόσο, κράτησε κρυφές τις διαμάχες και κάποια σημεία της βασιλείας του.
Αρχαία Αίγυπτος – Ραμσής ο Μέγας
Προπαγάνδα εντοπίζουμε και στη μακρά ιστορία της αρχαίας Αιγύπτου. Ο Ραμσής ο Β’, ή ο Μέγας, είναι από τους πιο περίφημους φαραώ. Ο Ραμσής προσέγγιζε την προπαγάνδα μέσω τέχνης. Ανήγειρε περισσότερα οικοδομήματα από οποιονδήποτε άλλον Φαραώ και μπροστά από αυτά έβαζε ένα άγαλμα του. Πρωτεύουσα του κράτους του έγινε η Πιραμέσε, η οποία είχε το όνομα του. Τα πιο σπουδαία έργα του είναι το Ραμέσειο, που είναι το νεκροτομείο του στις Θήβες, και οι ναοί της Άμπου Σίμπελ. Ο ένας από αυτούς έχει τέσσερα πελώρια αγάλματα στην είσοδο του, του Ραμσή και των 3 θεών στους οποίους αφιέρωσε το ναό. Ο φαραώ θεωρείτο ο μεσολαβητής των θεών στην γη και ο Ραμσής εκμεταλλευόταν αυτή του την διάσταση.
Η μάχη του Καντές είναι μια από τις πιο γνωστές μάχες της αρχαιότητας. Ο Ραμσής προσπάθησε να κατακτήσει τα σύνορα της σημερινής Συρίας από τους Χετταίους. Πως χρησιμοποίησε την προπαγάνδα για να αλλάξει την έκβαση της μάχης; Διέταξε να γίνουν σε διάφορα μέρη της Αιγύπτου τοιχογραφίες όπου θα δείχνουν εκείνον πάνω σε άλογο να νικάει μόνος του τους Χετταίους. Ο λαός τότε θεωρούσε πως ο Ραμσής, με το στρατιωτικό και θεϊκό του χάρισμα βγήκε νικητής. Δεν έμαθαν ποτέ πως την γλίτωσε την τελευταία στιγμή, όταν ένα άγημα ήρθε προς βοήθεια και η μάχη έληξε ισόπαλα. Ένας λόγος που η μάχη αυτή έμεινε στην ιστορία είναι διότι σ’ αυτήν έχουμε την πρώτη υπογραφή ειρήνης.
Αρχαία Βαβυλώνα – Η στήλη του Χαμουραμπί
Η στήλη ή ο κώδικας του Χαμουραμπί είναι μία από τις πιο πρώιμες νομοθεσίες που βρίσκουμε στην αρχαιότητα. Οι νόμοι της είναι γραμμένοι πάνω σε μια πέτρινη στήλη 2,5 μέτρων που εξέδωσε ο Χαμουραμπί, ο 6ος βασιλιάς της Βαβυλώνας. Οι νόμοι κάλυπταν ένα μεγάλο εύρος εγκλημάτων και αδικημάτων που αφορούσαν τον ιδιωτικό και δημόσιο βίο. Οι ποινές ήταν πολύ πιο αυστηρές σε σχέση με σήμερα με την θανατική ποινή να ήταν η τιμωρία στο μεγαλύτερο πλήθος των περιπτώσεων.
Που διακρίνουμε την προπαγάνδα υπέρ του βασιλιά Χαμουραμπί, ωστόσο; Ο νομικός αυτός κώδικας είναι ένα ανθρώπινο δημιούργημα, μια προσπάθεια του Χαμουραμπί να βάλει σε τάξη τον λαό του και να εξασφαλίσει την πίστη τους. Πως ενίσχυσε την πίστη προς τον νόμο και το πρόσωπο του; Στην κορυφή της στήλης έθεσε ένα ανάγλυφο όπου δείχνει τον Σαμάς, τον θεό της δικαιοσύνης, να παραδίδει στον Χαμουραμπί την νομοθεσία. Μ’ αυτόν τον τρόπο μας δείχνει πως η νομοθεσία αυτή έχει θεϊκή προέλευση, η οποία επιβεβαιώνει την εγκυρότητα τους. Ωστόσο, δεν μπορούσε να λείψει και η αναφορά στον ίδιο τον Χαμουραμπί. Τον κώδικα συνοδεύουν ένα πρόλογος και ένας επίλογος όπου μικρή αναφορά γίνεται στους θεούς και η έμφαση δίνεται στον ίδιο τον βασιλιά, ο οποίος χρησιμοποιεί δυναμικές εικόνες του εαυτού του και κάνει αναφορές σε α’ πρόσωπο.
Η προπαγάνδα ήταν μέρος της πολιτικής στην αρχαιότητα. Δεν χρησιμοποιήθηκε με την αρνητική της άποψη, αλλά ήταν ένα εργαλείο για τους ηγέτες να κρατήσουν ενωμένο τον λαό και να διασφαλίσουν την ειρήνη στο κράτος τους, όταν τα σύνορα των κρατών τους δεν ήταν τόσο σταθερά, όσο σήμερα. Η αρχαιότητα, άλλωστε, αποτελεί τη βάση για το πολιτικό πρόγραμμα των κρατών στις μέρες μας.
Πηγές:
Merilyn Butt, 5 Pieces of Propaganda from the Ancient World Ανακτήθηκε από: https://www.thecollector.com/propaganda-ancient-world/
Περικλέους Επιτάφιος: Η ιστορία του πιο διάσημου επικήδειου λόγου της αρχαιότητας Ανακτήθηκε από: https://alivio.gr/el/perikleoys-epitafios-i-istoria-toy-pio-diasimoy-epikideioy-logoy-tis-arhaiotitas
Augusts’s Life Ανακτήθηκε από: https://www.mausoleodiaugusto.it/en/augustus-life/
Dave Roos, Φαραώ Ραμσής Β’: Πατέρας 140 παιδιών, ξεδιάντροπος διαφημιστής του εαυτού του Ανακτήθηκε από: https://www.ethnos.gr/allabouthistory/article/75632/faraoramshsbe28099pateras140paidionxediantroposdiafhmisthstoyeaytoytoy
Αρμενόπουλος, Ο κώδικας του Χαμουραμπί (Μια νέα ματιά σε μια παλιά νομοθεσία) Ανακτήθηκε από: https://tsinikopoulos.org/el/%CE%AC%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%B1/%CE%BF-%CE%BA%CF%8E%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%87%CE%B1%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B1%CE%BC%CF%80%CE%AF-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CE%BD%CE%AD%CE%B1-%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%AC-%CF%83%CE%B5-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CF%80%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CE%AC-%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%BF%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%AF%CE%B1
