Η κυκλοφορία του τρέιλερ του ντοκιμαντέρ, το οποίο κάνει πρεμιέρα στις 10 Μαΐου, ήγειρε πλήθος αντιδράσεων στα κοινωνικά δίκτυα λόγω της απεικόνισης της Κλεοπάτρας με μαύρη επιδερμίδα και αφρικανικά χαρακτηριστικά. Ένας Αιγύπτιος αρχαιολόγος αποφάσισε να κινηθεί νομικά εναντίον της πλατφόρμας, θεωρώντας ότι η “μαύρη Κλεοπάτρα” αποτελεί μια προσπάθεια εξαφάνισης της αιγυπτιακής ταυτότητας.
Θέση πήρε και το Υπουργείο Τουρισμού και Μνημείων της Αιγύπτου. Η απεικόνιση της Κλεοπάτρας με χαρακτηριστικά της αφρικάνικης φυλής θεωρήθηκε “παραποίηση της αιγυπτιακής ιστορίας” και “κραυγαλέα παρανόηση της ιστορίας”. Τα λόγια ανήκουν στον γενικό γραμματέα του Ανώτατου Αρχαιολογικού Συμβουλίου, dr. Mustafa Wasiri. Ο ίδιος υποστήριξε, επίσης, ότι ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι η Κλεοπάτρα είχε ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα και ελληνικά χαρακτηριστικά, όπως διαφαίνεται από έργα σύγχρονα της βασίλισσας.
Πάντως δεν είναι η πρώτη φορά που η μορφή της Κλεοπάτρας μεταφέρεται στην οθόνη. Η προσωπικότητά της και οι θυελλώδεις έρωτές της ενέπνευσαν πλήθος λογοτεχνικών έργων, ενώ η σύγχρονη κουλτούρα έχει να επιδείξει πληθώρα ταινιών και σειρών. Ίσως, από τις πιο αναγνωρίσιμες απεικονίσεις αυτή της Ελίζαμπεθ Τέηλορ στην ταινία του 1963.
Ποια ήταν η βασίλισσα που ενσαρκώνει η μαύρη Κλεοπάτρα του Νέτφλιξ;
Η τελευταία βασίλισσα της Αιγύπτου ήταν η Κλεοπάτρα Ζ’. Μια γυναίκα δυναμική, φιλόδοξη, οξυδερκής και αποφασισμένη για εξουσία. Γεννήθηκε το 69 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Βασίλεψε 21 χρόνια, ως το θάνατό της το 30 π.Χ. Συνδέθηκε με δύο Ρωμαίους στρατηγούς. Τον Ιούλιο Καίσαρα με τον οποίο απέκτησε έναν γιο και τον Μάρκο Αντώνιο. Καρπός της σχέσης τους 3 παιδιά: δύο αγόρια και μια κόρη.
Η Κλεοπάτρα ήταν κόρη του Πτολεμαίου ΙΒ’, του επονομαζόμενου και Αυλητή. Ήταν η τελευταία της γενιάς της και ταυτόχρονα η τελευταία Ελληνίδα βασίλισσα και η τελευταία Φαραώ της Αιγύπτου.
Ο Οίκος των Πτολεμαίων
Μεταξύ των εδαφών που κατέκτησε ο Αλέξανδρος ήταν και η Αίγυπτος. Όταν ο Έλληνας στρατηλάτης έφτασε εκεί οι Αιγύπτιοι τον υποδέχτηκαν ως ελευθερωτή. Αναγνωρίστηκε μάλιστα ως συνεχιστής της κληρονομιάς των Φαραώ.
Μετά το θάνατό του Αλεξάνδρου ανώτατος άρχοντας της Αιγύπτου ορίστηκε ο Πτολεμαίος Α’. Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, μια και η μητέρα του ήταν η Αρσινόη της Μακεδονίας. Πατέρας του ήταν ο Λάγος ή κατά άλλους ο Φίλιππος Β’ της Μακεδονίας, ήταν δηλαδή ετεροθαλής αδερφός του Αλεξάνδρου. Στρατηγός του Αλεξάνδρου, ακολούθησε τον Μακεδόνα βασιλιά από την αρχή της εκστρατείας και έμεινε κοντά του ως το τέλος. Το 305 π.Χ. ανακήρυξε τον εαυτό του “βασιλέα της Αιγύπτου”, ξεκινώντας τη δυναστεία των Πτολεμαίων ή των Λαγιδών -όπως είναι εναλλακτικά γνωστοί. Η δυναστεία των Πτολεμαίων αναγνωρίστηκε ως συνέχεια των Φαραώ και κυβέρνησε ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Αιγύπτου το 30 π.Χ.
Ωστόσο, οι Πτολεμαίοι υιοθέτησαν και πολλά στοιχεία της αιγυπτιακής κουλτούρας και της φαραωνικής παράδοσης. Διατήρησαν τις θρησκευτικές δοξασίες, τις τελετουργίες, τα έθιμα και την αιγυπτιακή τεχνοτροπία στην τέχνη. Η αιγυπτιακή παράδοση τους ακολούθησε και στον τάφο, μια που υιοθέτησαν τη συνήθεια να θάβονται μουμιοποιημένοι σε εντυπωσιακούς τάφους. Το παράδειγμα των Φαραώ ακολούθησαν και στους γάμους τους: οι Πτολεμαίοι παντρεύονταν μεταξύ τους, αδερφός με αδερφή, όπως έκαναν για χιλιάδες χρόνια οι Φαραώ.
Οι γάμοι ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας είναι ένα από τα επιχειρήματα πως η “μαύρη Κλεοπάτρα” του Νέτφλιξ φαίνεται να μην έχει στέρεη βάση. Στόχος των γάμων μεταξύ αδελφών ήταν από τη μια να εξασφαλιστεί η καθαρότητα της ελληνικής καταγωγής. Η διακαής επιθυμία να συνδεθεί κάθε απόγονος με τον ιδρυτή της δυναστείας αποτυπώνεται στην επιλογή των ονομάτων. Όλα τα αρσενικά παιδιά έπαιρναν το όνομα Πτολεμαίος. Οι κόρες του οίκου είχαν μια μεγαλύτερη ποικιλία ονομάτων, ωστόσο με μιαν επανάληψη: Αρσινόη, Βερενίκη και Κλεοπάτρα.
Οι γάμοι μέσα στους κόλπους της οικογένειας σκοπό είχαν να εξασφαλίσουν μια σταθερότητα της εξουσίας των Πτολεμαίων. Πράγματι,ο γάμος μιας πριγκίπισσας με το γιο ενός ανώτερου αξιωματούχου αυτόματα θα γεννούσε φιλοδοξίες από την ανώτερη τάξη της Αιγύπτου, η οποία σίγουρα θα εποφθαλμιούσε τον φαραωνικό θώκο.
Η καταγωγή της Κλεοπάτρας
Η Κλεοπάτρα Ζ’ ήταν ένα από τα 5 παιδιά του Πτολεμαίου ΙΒ’. Γεννήθηκε σε μια εποχή παρακμής, όταν η Αίγυπτος αντιμετώπιζε σοβαρά οικονομικά προβλήματα, για αυτό και ο πατέρας της ζήτησε βοήθεια από τη Ρώμη. Για το λόγο αυτό δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής.
Η αμφισβήτηση της ελληνικής καταγωγής της Κλεοπάτρας ξεκινά από την αμφίβολη καταγωγή του πατέρα της. Είναι γνωστό ότι πατέρας του Πτολεμαίου ΙΒ’ ήταν ο Πτολεμαίος ΙΑ’. Ωστόσο, δεν ήταν νόμιμο παιδί του βασιλιά. Ο Πτολεμαίος είχε αποκτήσει δύο παιδιά εκτός γάμου. Μητέρα τους ήταν μια παλλακίδα αιγυπτιακής καταγωγής ή -κατά άλλους- μια Ελληνίδα αριστοκρατικής μακεδονικής καταγωγής. Το γεγονός πως ο Πτολεμαίος ΙΒ’ έγινε δεκτός ως διάδοχος του θρόνου συγκλίνει προς την δεύτερη άποψη.
Ο Πτολεμαίος ΙΒ’ παντρεύτηκε την Κλεοπάτρα Ε’. Φαίνεται όμως ότι έκανε την κόρη του Κλεοπάτρα Ζ’ με άλλη γυναίκα, ίσως με μια Αιγύπτια ιέρεια. Έτσι, η Κλεοπάτρα ίσως είχε αιγυπτιακό αίμα στις φλέβες της. Εξηγείται, επίσης, γιατί είναι και η μόνη της δυναστείας που γνώριζε την αιγυπτιακή γλώσσα. Πάντως, η επιμελημένη μόρφωση που έλαβε η Κλεοπάτρα δείχνει πως ανατράφηκε ως πριγκίπισσα, προορισμένη να συγκυβερνήσει με κάποιον από τους αδερφούς της, ως σύζυγός του, όπως όλες οι γυναίκες της οικογένειάς της.
Ήταν τελικά μαύρη η Κλεοπάτρα;
Τα ιστορικά τεκμήρια δε φαίνεται να υποστηρίζουν την απεικόνιση της Κλεοπάτρας με χαρακτηριστικά της μαύρης φυλής. Τα πορτρέτα που έχουν βρεθεί απεικονίζουν την Κλεοπάτρα με χαρακτηριστικά ελληνικά. Μια μαρμάρινη προτομή που σώζεται στο μουσείο του Βερολίνου εικονίζει την ελληνιστική βασίλισσα με τραβηγμένη μύτη και λεπτά χείλη. Στα νομίσματα της εποχής εικονίζεται με χαρακτηριστικά συγγενή των γυναικών της οικογενείας της. Σε τοιχογραφίες, τέλος, που έχουν βρεθεί στην Πομπηία η Κλεοπάτρα αποδίδεται με λευκή επιδερμίδα.
Σκόπιμο να ειπωθεί εδώ ότι τα πορτρέτα τα σύγχρονα με την Κλεοπάτρα αποδίδουν μάλλον μια πιστή εικόνα της. Κι αυτό γιατί συνεχίζουν μια παράδοση που ξεκίνησε ο Αλέξανδρος, κατά την οποία τα πορτρέτα αποδίδουν με ρεαλιστικό -αν και συχνά ωραιοποιημένο τρόπο- τα χαρακτηριστικά του εικονιζόμενου προσώπου. Από την άλλη, η απεικόνιση της Κλεοπάτρας με λευκή επιδερμίδα ίσως να μην είναι τίποτα περισσότερο από την καλλιτεχνική σύμβαση που επικρατούσε στη Μεσόγειο της αρχαιότητας. Σύμφωνα με αυτήν,οι άντρες αποδίδονταν με σκούρη επιδερμίδα, μαυρισμένοι από τον ήλιο, ένδειξη σωματικής ευεξίας. Οι γυναίκες, από την άλλη, αποδίδονταν με λευκό χρώμα. Η λευκή επιδερμίδα, ήταν στοιχείο ομορφιάς, ένδειξη σεμνότητας, αφού η γυναίκα έμενε σπίτι και δεν την έβλεπε ο ήλιος.
Μολονότι, λοιπόν, οι καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις δύναται να υπακούν σε συμβάσεις, δε συμβαίνει το ίδιο με την ιστορία και την ποίηση. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι η ομορφιά της Κλεοπάτρας δεν ήταν κάτι ιδιαίτερο, η παρουσία της όμως ήταν αδύνατο να μην συναρπάσει έναν άνδρα. Δεν αναφέρει κάτι, όμως για την απόχρωση της επιδερμίδας της. Στα Φαρσάλια, όμως του Λουκάνου, διαβάζουμε σε μια περιγραφή της Κλεοπάτρας:
τα χιονόλευκα στήθη της έλαμπαν μέσα από το διάφανο σιδώνιο χιτώνα
Φαρσάλια 10, 145
Advertising
Ακόμη κι αν η Κλεοπάτρα ήταν αιγυπτιακής καταγωγής από τη μεριά της μητέρας της, δε σημαίνει ότι έφερε χαρακτηριστικά της μαύρης φυλής. Μελέτες DNA και βιολογικής ανθρωπολογίας που έγιναν σε αρχαίες αιγυπτιακές μούμιες δείχνουν πως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι δεν έφεραν πολλά από τα χαρακτηριστικά της μαύρης φυλής. Διαφέρει η μορφή του κρανίου, της μύτης, η εμφάνιση των μαλλιών και άλλα στοιχεία. Τόσο οι ανθρωπολογικές μελέτες, όσο και η μελέτη των απεικονίσεων σε τάφους και ανάκτορα δείχνουν πως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έμοιαζαν αρκετά με τους σημερινούς.
“μαύρη Κλεοπάτρα” : blackwashing και “whitewashing”;
Ο όρος whitewashing αναφέρεται στην πρακτική να αναπαρίστανται μαύροι ή έγχρωμοι χαρακτήρες από λευκούς ηθοποιούς, όπως στην περίπτωση του Ιησού. Πολλά είναι γνωστά για το πως η πρακτική αυτή δρα επιζήμια στην εκπροσώπηση της μαύρης φυλής. Ως αντίθετη πρακτική αναφέρεται ο όρος blackwashing. Οι δύο όροι δεν έχουν την ίδια βαρύτητα. Ενώ το whitewashing είναι μια πράξη ρατσιστική, μια προσπάθεια να απομακρύνει από την ορατότητα συγκεκριμένες φυλές ή μειονότητες, ο όρος blackwashing συνδέεται με την συμπερίληψη και την ισότητα.
Ωστόσο, σημασία φαίνεται να έχουν οι προθέσεις. Η επιλογή ενός ηθοποιού λευκού ή έγχρωμου με σκοπό την προώθηση της συμπερίληψης δε θα βρει πολλούς αντιπάλους. Μα όταν παρανοείται ή παρερμηνεύεται η ιστορία, σκόπιμα ή λόγω άγνοιας, είναι λογικό να υπάρχουν αντιδράσεις -ειδικά από ακαδημαϊκούς κύκλους και για μια προσωπικότητα τόσο αγαπητή, όπως η Κλεοπάτρα.
Οι δηλώσεις της παραγωγού του ντοκιμαντέρ Jada Pinckett-Smith πως θέλει ο κόσμος να μάθει την ιστορία “των μαύρων βασιλισσών” ρίχνουν περισσότερο λάδι στη φωτιά. Πράγματι, ο κόσμος θα έπρεπε να μάθει την ιστορία εκπληκτικών μαύρων βασιλισσών, όπως αυτή της βασίλισσας Nzingha, που πολέμησε τους αποικιοκράτες. Είναι πολλές και εκπληκτικές οι μαύρες γυναίκες της Αφρικής. Δεν υπάρχει λόγος να επισκιαστούν από μια βασίλισσα που μπορεί να βασίλεψε στο βόρεια τμήμα της ηπείρου τους, μα που δε μοιράζεται το ίδιο χρώμα.
Πηγές:
What Did Cleopatra Look Like? Ανακτήθηκε από: www.knowledgesnacks.com (τελευταία πρόσβαση: 28/04/2023)
Δυναστεία των Πτολεμαίων. Ανακτήθηκε από: www.wikiwand.com (τελευταία πρόσβαση: 28/04/2023)
Σάλος με τη “μαύρη Κλεοπάτρα” του Νέτφλιξ -“Ήταν ανοιχτόχρωμη, με ελληνικά χαρακτηριστικά” λέει η Αίγυπτος. Ανακτήθηκε από: www.iefimerida.gr (τελευταία πρόσβαση: 28/04/2023)
Smith, Alyssa M., “Whitewashing v. Blackwashing: Structural Racism and Anti-Racist Praxis in Hollywood Cinema” (2021). Senior Independent Study Theses. Paper 9455. Ανακτήθηκε από: www.openworks.wooster.edu (τελευταία πρόσβαση: 28/04/2023)
Πληροφορίες από το podcast του δρ. Θ. Παπακώστα (Archaiostoryteller) “Cleopatra begins”. Ανακτήθηκε από: www.pod.gr (τελευταία πρόσβαση: 28/04/2023)
