Η μάχη του Ματζικέρτ το 1071, αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες μάχες της ιστορίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το αποτέλεσμα ήταν η πολιτισμική, πολιτική και οικονομική παρακμή της για μεγάλο χρονικό διάστημα, ώσπου να υπάρξει μια μικρή περίοδος ανάκαμψης και να καταλήξει στην πτώση της λαμπρής αυτοκρατορίας.
Οι Σελτζούκοι Τούρκοι κατά την περίοδο 1040μ.Χ μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1060μ.Χ, είχαν ξεκινήσει απειλητικές επιδρομές κατά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στα εδάφη της στην Μικρά Ασία. Σουλτάνος κατά την περίοδο εκείνη ήταν ο Αρπ Αρσλάν, Οθωμανός ηγέτης, εξαιρετικός στη πολεμική στρατηγική, ενώ παράλληλα ενέπνεε μια αύρα εμπιστοσύνης και θαυμασμού στο λαό του. Είχε είδη κατακτήσει μεγάλο μέρος της Ανατολής, συμπεριλαμβανομένου του Ιράκ, του Ιράν και της Συρίας, ενώ συνέχισε τις επιδρομές και την κατάληψη πόλεων των χριστιανικών λαών όπως η Αρμενία. Στην αντίπερα όχθη, ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ρωμανός Δ’ ο Διογένης του οποίου «…ακόμη και η αναπνοή ήταν ευγενική, αν όχι θεία», όπως αναφέρει ένας χρονογράφος της εποχής, κατά την περίοδο 1068-1070 οδηγούσε τον βυζαντινό στρατό σε εκστρατείες με σκοπό να αντιμετωπίσει τους Σελτζούκους σε ανοιχτό πόλεμο και να ανακαταλάβει τα χαμένα εδάφη, πράγμα που αποτελούσε όνειρο και κύριο σκοπό του από την στιγμή που στέφθηκε αυτοκράτορας. Παρακάτω αποτυπώνεται η πίστη που είχε ο αυτοκράτορας για την επίτευξη του ονείρου του με στίχους του Κώστα Κυριαζή:
«Πίστη!…Τι είναι πίστη;
Είναι εκείνο που σε κάνει να ξεχωρίζεις από τους πολλούς.
Είναι εκείνο που δεν σε αφήνει να ησυχάσεις, εκείνο που σου κλείνει τα αυτιά στο τραγούδι των σειρήνων που σε καλούν να υποταχθείς, να βαδίσεις σύμφωνα με τους πολλούς, να συγκατανεύσεις σε όσα δεν θεωρείς δίκαια και σωστά, να ακολουθήσεις τη φορά του ανέμου».
Κώστας Κυριαζής, «Ρωμανός Δ΄ Διογένης»
Αποτυχημένες προσπάθειες ειρήνης, οιωνοί και ασυνεννοησία στο βυζαντινό στρατόπεδο
Το χειμώνα του 1070-1071, ο Ρωμανός Δ’ πήρε την απόφαση να ξεκινήσει επιδρομή και να ανακαταλάβει το Ματζικέρτ και το Χλιατ που αποτελούσαν πρώην βυζαντινά φρούρια στην Ανατολή. Σκοπός του ήταν να αυξήσει την άμυνα στη Μικρά Ασία και να απωθήσει όσο το δυνατόν περισσότερο γίνεται τους Οθωμανούς από την αυτοκρατορία του. Στην περίπτωση αυτή, γίνεται δεκτό από πολλούς ιστορικούς πως ο βυζαντινός αυτοκράτορας δεν είχε διάθεση να αντιμετωπίσει σε εκείνη την φάση του πολέμου τον οθωμανικό στρατό κατά μέτωπο. Το γεγονός αυτό υποστηρίζεται από την συνθήκη ειρήνης που προσπάθησαν να συνάψουν οι δύο αυτοκρατορίες. Σύμφωνα με αυτή ο Αρπ Αρσλάν θα έλυνε την πολιορκία στην Έδεσσα και ο Ρωμανός θα του παραχωρούσε την Ιεράπολη. Το αποτέλεσμα θα ήταν, ο σουλτάνος να στρέψει την προσοχή του στην ανατολή κατά των φατίμιδων της Συρίας και να απομακρυνθεί από την Μικρά Ασία, εξυπηρετώντας έτσι τον σκοπό του Ρωμανού, να εδραιωθεί στην συγκεκριμένη περιοχή. Την πρώτη προσπάθεια ειρήνης διαδέχτηκε μια δεύτερη, στην οποία ο αυτοκράτορας ουσιαστικά απειλούσε τον σουλτάνο με πόλεμο αν δεν γινόταν η ανταλλαγή των πόλεων.
Όταν πληροφορήθηκε για την δεύτερη πρόταση, ο Αρπ Αρσλάν εγκατέλειψε τις διαπραγματεύσεις που είχε με τον κυβερνήτη του Χαλεπίου και στράφηκε ανατολικά για να αντιμετωπίσει τον Ρωμανό. Παράλληλα, ο βυζαντινός αυτοκράτορας ξεκίνησε την εκστρατεία του με πολλούς κακούς οιωνούς. Αρχικά, αποφάσισε να αφήσει πίσω στην Κωνσταντινούπολη έναν από τους πιο ικανούς στρατηγούς της περιόδου εκείνης, τον Νικηφόρο Βοτανειάτη, για τον λόγο ότι τον φοβόταν για προδοσία και στη θέση του διάλεξε τον Ανδρόνικο Δούκα πρωτότοκο γιο του Ιωάννη Δούκα, που αποτελούσε έναν από τους μεγαλύτερους πολιτικούς του αντίπαλους. Επιπρόσθετα, κρατούσε αρκετή απόσταση από τον στρατό και τους αξιωματικούς του, πράγμα που σήμαινε πως δεν συμμεριζόταν τις κακουχίες μαζί τους, απολαμβάνοντας μόνος του πολυτέλειες και αγαθά. Οι Γερμανοί μισθοφόροι αποσπάστηκαν από τον στρατό με την προτροπή του ίδιου του αυτοκράτορα για τον βανδαλισμό τοπικών κοινωνιών ενώ είχε να αντιμετωπίσει και την πιθανή εχθρότητα του αρμένικου πληθυσμού που είχε κατηγορηθεί για συμμαχία με τους Οθωμανούς.
Όταν ο βυζαντινός στρατός έφτασε στην Θεοδοσιούπολη, ξεκίνησε μια σειρά λογομαχιών και διαφωνιών μεταξύ των στρατηγών για το ποιο δρόμο θα ακολουθούσαν. Μερικοί, συνιστούσαν να προχωρήσουν και να κατατροπώσουν τον οθωμανικό στρατό ανοιχτά και άλλοι, μεταξύ αυτών και ο Νικηφόρος Βρυέννιος, να οχυρωθούν και να ενισχύσουν την άμυνα τους, δυσκολεύοντας τον εφοδιασμό του αντιπάλου τους. Ακόμα, οι λάθος πληροφορίες που διαδόθηκαν, ότι δηλαδή ο Αρπ Αρσλαν έφυγε πανικόβλητος από το Χαλέπι και κατευθύνθηκε προς το Ιράκ για να συγκεντρώσει δυνάμεις κατά των Βυζαντινών, κατέστησαν σημαντικό μειονέκτημα για την εκστρατεία.
Στρατηγικά λάθη και το ξέσπασμα της μάχης
Η απόφαση του αυτοκράτορα είχε πλέον παρθεί. Συνέχισε την πορεία του ανατολικά για την κατάληψη του Ματζικέρτ και του Χλιατ. Έδωσε διαταγή στα στρατεύματα του να συλλέξουν εφόδια δύο μηνών ενώ παράλληλα έστειλε μια αξιόλογη δύναμη Πετσενέγκων ακολουθούμενη από του Φράγκους να κινηθούν κατά του Χλιατ. Επίσης, πριν φτάσει στο Ματζικέρτ, απέσπασε την αφρόκρεμα του στρατού του, τις καλύτερες και πιο εμπειροπόλεμες μονάδες, για να υποστηρίξουν τον στρατό που είχε σταλθεί κατά του Χλιατ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο στρατός που είχε απομείνει υπό την διοίκηση του Ρωμανού, να είναι μικρότερος από αυτόν που στάλθηκε στο Χλιατ. Η πεποίθηση ότι στρατός των μουσουλμάνων θα εμφανιζόταν ανατολικά ή νότια αποδείχθηκε μέγιστο σφάλμα. Οι δυνάμεις του Αρπ Αρσλάν, κινούταν ταυτόχρονα και στις δύο πόλεις, ενώ ο βυζαντινός στρατός των Πετσενέγκων, των Φράγκων και των άλλων ταγμάτων που στάλθηκαν για την βοήθεια τους, μόλις αντίκρισαν τον εχθρό, τράπηκαν σε φυγή χωρίς να υπολογίσουν καν την δύναμη του εχθρού. Παράλληλα, δεν ειδοποίησαν τον αυτοκράτορα Ρωμανό ότι κατέφθαναν οι μουσουλμάνοι και δεν έλαβαν μέρος στα γεγονότα που εκτυλίστηκαν αργότερα. Δεν υπάρχουν πηγές που να αποδίδουν κάπου αυτή την ενέργεια, πολύ πιθανό είναι όμως να υπήρξε μια προδοσία που στιγμάτισε την μοίρα του βυζαντινού κόσμου.
Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος ήταν πως πλέον ο Ρωμανός είχε χάσει σχεδόν τις μισές δυνάμεις του. Αγνοώντας τα γεγονότα που συνέβησαν στο νότο, έφτασε και στρατοπέδευσε έξω από το Ματζικέρτ. Σημαντικό μειονέκτημα ήταν επίσης και η γνώση σχετικά με την περιοχή, όπου ο Αυτοκράτορας και διοικητές του την ήξεραν ελάχιστα, ενώ οι Τούρκοι άριστα. Αρχικά, ο Ρωμανός έδωσε διαταγή, τμήμα του στρατού να χωριστεί από το κύριο μέρος για να ερευνήσει την κατάσταση στο νότο και για εύρεση εφοδίων. Οι νομάδες όμως των Οθωμανών, ήταν άριστοι στο να στήνουν ενέδρες, προκαλώντας τεράστιες απώλειες, ακόμα και την αιχμαλώτιση σημαντικών βυζαντινών διοικητών. Λάθος πληροφορίες, στρατηγική ανικανότητα αλλά και η μέθοδος πολέμου που χρησιμοποιούσε ο Αρπ Αρσλάν με ενέδρες και κλεφτοπόλεμο, σημείωσαν σημαντικές απώλειες στον βυζαντινό στρατό. Πλέον οι δύο στρατοί παρατάχθηκαν για επίθεση κατά μέτωπο. Ο βυζαντινός στρατός παρέλαυνε με συμπαγές σχηματισμό, ενώ οι Τούρκοι με σχηματισμό ημισελήνου που κύρια τεχνική τους ήταν η μάχη εξ αποστάσεως με βέλη, προσπαθώντας να αποδιοργανώσουν τον αντίπαλο στρατό, πράγμα που το κατάφεραν. Τελικά, ο Ρωμανός κατάφερε να καταλάβει το οθωμανικό στρατόπεδο, χωρίς να υπάρχουν σημαντικές απώλειες από τα δύο στρατεύματα.
Προδοσία και καταστροφή του βυζαντινού στρατού. Ο Ρωμανός αιχμαλωτίζεται
Τότε ήταν όμως που επήλθε η καταστροφή. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας, μη θέλοντας να μείνει στη δύσβατη εκείνη περιοχή, διέταξε τακτική υποχώρηση. Στο στράτευμα ακολούθησε σύγχυση, διότι εξέλαβαν λάθος το σήμα και υπέθεσαν πως ο Ρωμανός είχε πέσει στη μάχη. Ο Ανδρόνικος Δούκας, ορκισμένος εχθρός του αυτοκράτορα, τότε βρήκε την ευκαιρία και διέταξε το τάγμα του να εγκαταλείψει το πεδίο της μάχης, αφήνοντας τον Ρωμανό ακάλυπτο, μεταδίδοντας τη φήμη πως είχε πέσει στη μάχη, έτσι ώστε να πέσει στα χέρια των Οθωμανών, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο προς τον αυτοκρατορικό θρόνο. Ο Αρπ Αρσλάν δεν θα έχανε αυτή την ευκαιρία. Εξαπέλυσε γενική επίθεση, τρέποντας όλο τον στρατό του Βυζαντίου σε φυγή. Ο Ρωμανός προσπάθησε να ανακαλέσει τον στρατό γύρω από το λάβαρο του με καμία όμως τύχη. Είχε μείνει πλέον μόνος και τραυματισμένος με λίγα πιστά στρατεύματα να πολεμάει, ώσπου έπεσε αναίσθητος. Με το πέρας της μάχης, ο βυζαντινός αυτοκράτορας, πιάστηκε αιχμάλωτος και αναγκάσθηκε να δεχτεί τους όρους της συνθήκης που του υπαγόρευσε: παροχή ετήσιων φόρων και στρατιωτικής βοήθειας, απελευθέρωση όλων των μουσουλμάνων αιχμαλώτων και συνοριακοί διακανονισμοί. Αργότερα όμως αφέθηκε ελεύθερος από τον σουλτάνο, μετά από λίγο χρονικό διάστημα, είτε λόγο μεγαλοψυχίας είτε για να καταστρέψει την πολιτική εικόνα του Βυζαντίου, που θεωρούνταν ως το μόνιμο και σταθερό στοιχείο του πολιτικού κόσμου της εποχής εκείνης. Μερικά χρονικά, καταγράφουν μια συνομιλία του Ρωμανού με τον Αρπ Αρσλάν, αφού αιχμαλωτίσθηκε, για τη γνησιότητα της οποίας όμως υπάρχουν αμφιβολίες :
Αρπ Αρσλάν: «Μη φοβάσαι, βασιλιά. Θα τιμηθείς όπως ταιριάζει στο υψηλό αξίωμά σου. …Διότι είναι απερίσκεπτος όποιος δεν ανησυχεί μήπως μεταβληθεί η καλή του τύχη.» Σε ερώτηση που έγινε στο Ρωμανό, πως θα φερόταν στον σουλτάνο αν ήταν αυτός αιχμάλωτος απάντησε :«Θα σε υπέβαλλα σε βασανιστήρια».
«Εγώ όμως δεν θα μιμηθώ την σκληρότητά σου», του ανταπάντησε ο Αλπ Αρσλάν. «Ακούω πως ο Χριστός σας, διδάσκει την συγχώρεση προς τους κακούς, αντιτάσσεται στους υπερήφανους και δίνει χάρη στους ταπεινούς».
«Την ειρήνη πρεσβεύει ο Θεός μου, και όχι τον σπαραγμό», παραδέχθηκε ο Ρωμανός.«Αν όμως ήσουν εσύ Χριστιανός θα άφηνες τον λαό σου να υποφέρει ανυπεράσπιστος; Ποιός ποιμένας αφήνει τους λύκους να κατασπαράξουν το ποίμνιό του;».
Το αποτέλεσμα της δεινής καταστροφής του βυζαντινού στρατού, ήταν να χάσει πλέον η αυτοκρατορία τον έλεγχο σε όλη τη Μικρά Ασία. Οδήγησε στη ριζική εγκατάσταση των Τούρκων στην περιοχή αυτή και κατά συνέπεια στον εξισλαμισμό των πληθυσμών. Παράλληλα, διέλυσε την ενότητα που υπήρχε στην βυζαντινή Ανατολή και την αντικατέστησε με μικρά μορφώματα που υπήρχαν πολιτικές και πολεμικές αναταραχές μεταξύ τους, τα οποία τελικά καταλήφθηκαν από τους Οθωμανούς. Η πολιτική σκηνή και η οικονομία δεν ήκμασε ποτέ όπως τις ένδοξες εποχές και το κύρος της άρχισε σιγά-σιγά να παρακμάζει. Το κυριότερο όμως είναι ο εμφύλιος σπαραγμός που ξέσπασε τον επόμενο χρόνο της ήττας στο Ματζικέρτ και ο διχασμός για την κατάληψη της εξουσίας, που έδωσε το τελειωτικό χτύπημα στη αυτοκρατορία και οδήγησε στην τύφλωση και αργότερα στο θάνατο του Ρωμανού Δ’ Διογένη, ο οποίος δεν κατάφερε ποτέ να ολοκληρώσει το όνειρο του.
Πηγές:
- Ελισάβετ Βασιλακίδου, Η βασιλεία του Ρωμανού Διογένη (1068-1071), Θεσσαλονίκη 2009
- John Haldon, Οι πόλεμοι του Βυζαντίου, 2001
- https://stratistoria.wordpress.com/1071/08/26/%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B6%CE%B9%CE%BA%CE%B5%CF%81%CF%84-1071/
