Το κόσμημα φαίνεται να αποτελεί, εδώ και αιώνες, αναπόσπαστο κομμάτι της ένδυσης των ανθρώπων, για άνδρες και γυναίκες. Η ανάγκη τους, η διακόσμηση της ενδυμασίας και κατά συνέπεια των ίδιων, παραμένει αναλλοίωτη στο χρόνο.
Τα κοσμήματα αποτελούν ιδιαιτέρως χρήσιμες πηγές πληροφοριών, μιας και είναι τέχνεργα στα οποία διαφαίνονται στοιχεία σχετικά με τον πολιτισμό στον οποίο ανήκουν. Από την τεχνολογική πρόοδο και τη ποικιλότητα των υλικών τα οποία αξιοποιούνταν μέχρι την αισθητική τους αντίληψη περί του «ωραίου», από την ένδυση μέχρι το κάθε τι που χρήζει μία ανώτερη αισθητική προσοχή, για όλα αυτά μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες από τα κοσμήματα. Τα κοσμήματα πέρα από την ιδιότητα του στολισμού χρησιμοποιήθηκαν κι όλα σε συνδυασμό με τη μεταφυσική φόρτιση των υλικών τους αλλά και των συμβόλων, τα οποία έφεραν σαν φυλαχτά ή σαν απαραίτητα αντικείμενα σε λατρευτικές τελετές.
Η Αρχαϊκή εποχή ορίζεται από το 700 έως το 490/80 π.Χ. Ο 7ος αιώνας στην τέχνη χαρακτηρίζεται, εντόνως, από την ανατολίζουσα επιρροή με την εισροή ανατολικών θεμάτων και κοσμημάτων, τη μετανάστευση ανατολιτών τεχνιτών στον Ελλαδικό χώρο, λόγω αναταραχών στην Εγγύς Ανατολή, στην οποία μαθήτευσαν και Έλληνες τεχνίτες. Στη τεχνοτροπία, στο στυλ της εποχής θα λέγαμε, κυριαρχεί η διακοσμητικότητα και η εκζήτηση. Με τις εμπορικές δραστηριότητες της εποχής μεταξύ του Ελλαδικού χώρου και της Εγγύς Ανατολής παρατηρούμε την εισαγωγή σπάνιων υλικών όπως ελεφαντόδοντο, πολύτιμοι λίθοι, γυαλί κ.α.
Λαμβάνοντας υπόψιν τα αρχαιολογικά τεκμήρια παρατηρούμε ότι οι κοσμηματοποιοί κατά τα αρχαία χρόνια και δη κατά την αρχαϊκή εποχή χρησιμοποιούσαν σαφώς περισσότερο το ασήμι-καθαρό ή νοθευμένο-σε σύγκριση με τον χρυσό, ο οποίος επεξεργαζόταν σπανιότερα, σαν πιο σπάνιο μέταλλο σε συνάρτηση με την ευρύτερη οικονομική κατάσταση που χαρακτηρίζει την εποχή. Η παραγωγή κοσμημάτων με βάση τον χρυσό, ως επί το πλείστον, προορίζονταν για ευγενείς, αριστοκράτες ή ηγεμόνες.
Όσον αφορά τις τάσεις και τις τεχνικές δημιουργίας των κοσμημάτων, βλέπουμε ότι επανακάμπτουν οι τεχνικές της κοκκίδωσης και της συρματερής τον 7ο αιώνα, ενώ υπάρχει η τάση για μικρογλυπτική, ανάγλυφο όγκο ή για μικρόγλυπτά, όπως άλλωστε βλέπουμε και στην κεντρική φωτογραφία της εργασίας με τον ρόδακα από διάδημα, με αετό στο κέντρο, χρονολογούμενος το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα π.Χ, που βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Τα μέταλλα των κοσμημάτων μπορεί να ήταν ο χρυσός, το ασήμι, ο μπρούτζος ή ο χαλκός, στην πλειοψηφία τους. Εκτός από την σχηματική επεξεργασία τους, ο χρυσός και το ασήμι δέχονταν επεξεργασία προς ωραιοποίηση τους, ως προς την λαμπρότητα τους. Συγκεκριμένα, το ασήμι το «λεύκαιναν» με αρσενικό (είδος τοξικού φυτού), με αποτέλεσμα την αύξηση της φωτεινότητας και της καθαρότητας του στην όψη.
Ο χρυσός πάλι, όσο ήταν στη φωτιά, περνιόταν από μία διεργασία με βάση τον υδράργυρο, με το επιζητούμενο αποτέλεσμα να είναι όπως αυτό του ασημιού, δηλαδή να αυξηθεί η καθαρότητα και η φωτεινότητα του μετάλλου, ωστόσο με πιο μακροχρόνια αποτελέσματα, μιας και στις αρχαιολογικές έρευνες η επεξεργασία του αυτή φαίνεται ακόμα, σε αντίθεση με το ασήμι το οποίο έχει «θολώσει».
Για τη σχηματική τους διαμόρφωση υπήρχαν οι εξής τεχνικές με τις οποίες κατατάσσονται και τα κοσμήματα. Βέβαια η ανάμειξη των τεχνικών ήταν κάτι το σύνηθες, αν όχι το απαραίτητο για τη δημιουργία καλύτερων και πιο σύνθετων κοσμημάτων. Οι κατηγορίες των κοσμημάτων ήταν:
- τα σφυρήλατα
- τα διάτρητα
- τα χυτά
- τα συρματερά
Τα σφυρήλατα κοσμήματα
Οι τεχνίτες σχεδίαζαν το θέμα του διακόσμου του κοσμήματος από την έσω πλευρά (αρνητικό) του κοσμήματος και, αργότερα, με τα κατάλληλα εργαλεία τα σφυρηλατούσαν στο αμόνι όσο αυτά ήταν πάνω σε μία μάζα από πίσσα, ώστε με αυτόν τον τρόπο να προβληθούν τα ανάγλυφα στην εξωτερική μεριά. Με την εν λόγω τεχνική, δημιουργούνταν, κυρίως, τα περιδέραια, τα περίοπτα των γυναικών που κρεμούσαν στο λαιμό ή στο στήθος καθώς και οι πόρπες. Σύνηθες ήταν ο συνδυασμός σφυρήλατης τεχνικής με τη διάτρητη. Σε σφυρήλατα ελάσματα τα οποία ήταν λεπτά, τα ανάγλυφα τους σχέδια δημιουργούνταν με πίεση πάνω σε λίθινες ή ξύλινες μήτρες. Η πίεση δε, πρέπει να ήταν μεγάλη όταν μιλάμε για χρυσά ελάσματα χάρη στην πλαστικότητα του χρυσού, ωστόσο για την αποφυγή καταστροφής της μήτρας κάποιο φύλλο μολύβδου πρέπει να δεχόταν πρώτα το χτύπημα του σφυριού. Αυτή η διεργασία ήταν σχετικά εύκολη. Το δύσκολο ήταν η λάξευση του θέματος στη μήτρα, η οποία πραγματοποιούνταν είτε από τον χρυσοχόο είτε από ειδικό χαράκτη.
Τα χυτά κοσμήματα
Η χύτευση σε καλούπια ήταν μία τεχνική ανεπτυγμένη, ήδη, από την 3η χιλιετία π.Χ στο Αιγαίο. Η τεχνική του «χαμένου κεριού» χρησιμοποιούνταν για μικρά αντικείμενα και δεν έχασε έδαφος μέχρι το τέλος της αρχαιότητας. Αρχικά ο τεχνίτης έπλαθε αυτό που ήθελε να φτιάξει σε κερί. Έπειτα περνούσε πάνω στη μορφή ένα λεπτό στρώμα πηλού και αφού σκλήραινε, το περιέκλειε με παχύ στρώμα πηλού. Αφού στέγνωνε ο πηλός, τον έψηναν και το εσωτερικό κερί έλιωνε και έφευγε από μία τρύπα, η οποία υπήρχε γι’ αυτό το σκοπό ακριβώς. Στη θέση του λιωμένου κεριού χύνονταν το ρευστοποιημένο μέταλλο. Όταν, τελικώς, κρύωνε κομμάτιαζαν τον πηλό και εμφανίζονταν η τελική μορφή του αντικειμένου. Με αυτή την τεχνική έχουν σωθεί, κυρίως, χάλκινα και ασημένια κοσμήματα. Για τα χυτά κοσμήματα χρησιμοποιήθηκαν λίθινες μήτρες με έγγλυφη τη μορφή του κοσμήματος. Συνήθως δύο και με την ένωση τους δημιουργούνταν το πλήρες σχήμα ενώ το υλικό παρεχόταν στη μήτρα μέσω μίας οπής. Η μήτρα είχε το θετικό της γρήγορης παραγωγής του ίδιου κοσμήματος, όμως, ήταν η πλέον ασύμφορη τεχνική για τους παραγγελιοδότες μιας και μία τέτοια διεργασία απαιτούσε μεγάλη ποσότητα μετάλλου, φανταζόμαστε το κόστος ειδικά αν μιλάμε για πολύτιμα μέταλλα λ.χ χρυσός.
Σε χυτά κοσμήματα συναντάμε, κυρίως, ενώτια, περικάρπια και μικρά επιμετώπια. Επειδή, όμως, όπως είπαμε, αυτή η τεχνική παρείχε το ίδιο ακριβώς κόσμημα, μετά από κάθε φορά, ο τεχνίτης αναλάμβανε με το καλέμι να σχεδιάσει και να χαράξει τα πρόσθετα σχέδια.
Τα κοσμήματα δια της διάτρησης
Αφαιρούνταν οι αδιακόσμητη επιφάνεια της συνολικής μορφοποιημένης επιφάνειας κι έτσι έμενε μόνο το διακοσμημένο θέμα. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνονταν ελαφριά κοσμήματα και ως προς την όψη αλλά και ως προς το βάρος σε αντίθεση με την πλειονότητα των σφυρήλατων. Είναι ξεκάθαρο, από τα αρχαιολογικά τεκμήρια, ότι τα διάτρητα τμήματα των κοσμημάτων, που ήταν επιχρυσωμένα, συνδέονταν επάνω σε ασημένιες ή μπρούντζινες πλάκες, με στόχο τη χρωματική τους αντίθεση και συνεπώς την πολυχρωμία του κοσμήματος.
Τα κοσμήματα με την τεχνική της κοκκίδωσης
Με χρυσές σφαιρικές κοκκίδες πλαισίωναν ή σχημάτιζαν τα μοτίβα, τα οποία θα κάλυπταν τα ελάσματα τα οποία είχαν δημιουργηθεί με το σφυρί και το αμόνι(σφυρήλατα). Ο συγκεκριμένος τρόπος διακόσμησης υπήρξε ο πιο δεξιοτεχνικός και εντυπωσιακός στην κοσμηματοποιία. Ο ευρύς Ελλαδικός χώρος την γνώρισε από τον 15ο αιώνα π.Χ και μετά (αρχικά στο Αιγαίο ενώ η Κρήτη είχε έρθει σε επαφή ήδη από τη 2η χιλιετία π.Χ.). Η δημιουργία των κοκκίδων δεν ήταν ιδιαίτερα δύσκολη δουλειά σε σύγκριση με την επακόλουθη διαδικασία της συγκόλλησης στο έλασμα ή στο οποιοδήποτε κόσμημα.
Τα κοσμήματα με τη τεχνική της συρματερής
Η συρματερή τεχνική, ίσως, αποτελεί την πιο χαρακτηριστική στην κοσμηματοποιία της αρχαιότητας. Το αρχαιότερο τέχνεργο, με τη διαδικασία αυτή, φαίνεται να είναι ένα δαχτυλίδι με συρμάτινο πλοχμό, ταφικό εύρημα του 8ου αιώνα π.Χ στην Αθήνα. Με έναν ολκό, οι χρυσοχόοι δημιουργούσαν το σύρμα, περνώντας το έλασμα στην αρχική εισδοχή, το οποίο περνιόταν από διάφορα στενότερα το ένα μετά το άλλο περάσματα, με τελικό αποτέλεσμα ένα λείο σύρμα. Τότε ξεκινούσε η διαδικασία για τον στολισμό με την μέθοδο της συρματερής. Για το πλέξιμο του σύρματος υπήρχαν διαφορετικές τεχνικές όπως:
- δύο σύρματα μαζί στριμμένα (σχοινοειδές σύρμα)
- δύο σχοινοειδή σύρματα ,στριμμένα με αντίθετη φορά το ένα από το άλλο(πλεξίδα)
Από τα αρχαϊκά χρόνια η συρματερή διαδέχεται σε μεγαλο βαθμό και γίνεται πιο δημοφιλής τεχνική από την κοκκίδωση. Ακόμα, σύνολα αλυσίδων φτιάχνονταν μέσω της συρματερής τεχνικής, μετά από το πλέξιμο των συρμάτων τα οποία είχαν γίνει πρώτα επιμήκεις θηλιές.
Μετά την εισαγωγή αυτή, περί της κοσμηματοποιίας στην αρχαϊκή εποχή, θα δούμε δειγματοσκοπικά μερικά κοσμήματα διαφόρων ειδών.
1.
Είδος κοσμήματος: Διάδημα
Χώρος έκθεσης: Μουσείο Μπενάκη
Τόπος προέλευσης: Κως
Χρονολόγηση: 2ο μισό του 7ου αιώνα π.Χ
Τεχνική μορφοποίησης και διακόσμησης: Συρματερή ,κοκκίδωση
Περιγραφή:
Το άνωθεν διάδημα έχει σαφέστατες επιρροές από την ανατολική τέχνη, λογικό, μιας και ανήκει χρονολογικά στην περίοδο την οποία χαρακτηρίζουμε ανατολίζουσα. Προέρχεται από τη νήσο Κω, από ροδιακό εργαστήριο. Το διάδημα δεν είναι πλήρως σωζόμενο αλλά μόνο ένα τμήμα του. Συγκεκριμένα, το μέρος που έχει σωθεί, έχει διαστάσεις 23 εκατοστά μήκος και 1,7 εκατοστά ύψος. Έχει φτιαχτεί από μία λεπτή ταινία χρυσού με επιθεματικά πλακίδια τα οποία φέρουν σφίγγες (οκτώ στο σύνολο τους) ενώ εκτός αυτών υπάρχουν και επιπλέον προσαρτημένοι στο κόσμημα ρόδακες (τέσσερις στο σύνολο τους).
Οι σφίγγες, προσανατολισμένες όλες προς τα αριστερά, πανομοιότυπες (κοινή μήτρα κατασκευής) έχουν την κεφαλή σε μετωπική θέση, με δαιδαλικού τύπου κόμμωση, φτερά σε σχήμα ημισεληνοειδές ενώ οι ουρές τους, αρχικά, κινούνται προς τα πάνω και μετά διπλώνουν.
2.
Είδος κοσμήματος: Ενώτια
Χώρος έκθεσης: Μουσείο Αρχαίας Αγοράς Αθηνών
Τόπος προέλευσης: Αθήνα, Άρειος Πάγος
Χρονολόγηση: 850 π.Χ
Τεχνική μορφοποίησης και διακόσμησης: Κοκκίδωση, σφυρηλάτηση, συρματερή
Περιγραφή:
Το παρόν ζεύγος χρυσών, ταινιωτών ενωτίων με τραπεζιόσχημες απολήξεις έχει βρεθεί σε ταφή από καύση της Πρώιμης Γεωμετρικής Περιόδου εύπορης, εγκύου γυναίκας (περιοχή Β.Δ. του Αρείου Πάγου). Έχουν μήκος 6,4 εκατοστά και αποτελούνται από τρία μέρη. Το πρώτο άνω στέλεχος είναι μία χρυσή ταινία με συρματερό διάκοσμο (πλεξιδωτή μορφή σύρματος). Το πέρας των ενωτίων αποτελείται από ένα τραπέζιο έκαστο, επίσης διακοσμημένο με συρματερή τέχνη και κοκκίδωση, όπου, τελικώς, δημιουργούν δύο ξεχωριστούς χώρους. Το τρίτο και τελευταίο μέρος, διαμορφώνεται από παρατεταγμένα ρόδια με φυλλόσχημη κοκκιδωτή διακόσμηση στο πάνω μέρος τους.
3.
Είδος κοσμήματος: Δαχτυλίδι
Χώρος έκθεσης: Μουσείο Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη
Τόπος προέλευσης: Κριμαία (από τον τάφο Jouz Oba, στο Παντικάπαιον)
Χρονολόγηση: Περί τα μέσα του 5ου αιώνα
Τεχνική μορφοποίησης και διακόσμησης: Σφυρηλάτηση χρυσού μέρους, σκαλιστή η αναπαράσταση του πτηνού
Περιγραφή:
Η «γάμπα» του δαχτυλιδιού (το μέρος όπου φορεμένο δε φαίνεται), δηλαδή το χρυσό κομμάτι σε αυτό το κόσμημα είναι σφυρηλατημένο και δε παρουσιάζει κάποια ιδιαιτερότητα εκτός από την αρτιότητα του σχήματος. Στις άκρες της «γάμπας» ενώνεται ο διακοσμητικός λίθος με τρόπο που του επιτρέπει μία περιστροφικότητα. Στον σφραγιδόλιθο βλέπουμε σχηματοποιημένο, ανάγλυφα έναν ιπτάμενο «ερωδιό» (πτηνό σαν το πελεκάνο). Κάτω από το ανάγλυφο σχέδιο υπάρχει επιγραφή που μαρτυρά το δημιουργό του «ΔΕΞΑΜΕΝΟΣ ΕΠΟΙΕ ΧΙΟΣ». Ο ερωδιός έχει σχεδιαστεί με τεράστια ακρίβεια, δίνοντας μας, ακόμ,α και την αίσθηση της κίνησης, οι φυσικές λεπτομέρειες του πτηνού, επίσης, αποδίδονται με μεγάλη ακρίβεια. Ο Δεξαμενός έζησε την ίδια εποχή με τον Φειδία και ήταν ένας από τους πιο δεξιοτέχνες κοσμηματοποιούς. Το εν λόγω δαχτυλίδι βρέθηκε να συνοδεύει φορεμένο έναν νεκρό (ταφικό κτέρισμα), πράγμα που μας οδηγεί στην υπόθεση ότι το κόσμημα αυτό ίσως και να κατασκευάστηκε αποκλειστικά για αυτή τη χρήση.
Βιβλιογραφία:
- Δεληβοριά Α.-Ελληνικά κοσμήματα, Μουσείο Μπενάκη,1996
- Δεσποίνη Α.- Ελληνική τέχνη – Αρχαία χρυσά κοσμήματα, 1996
- Εύα Μπουρνιά-Σημαντώνη-Αρχαιολογία των πρώιμων ελληνικών χρόνων
- Εργασία Καραγιώργου Γιώργου: «Το κόσμημα κατά την αρχαϊκή περίοδο»- Παν. Ιωαννίνων, τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας
