Πηγή: latistor.blogspot.com
Τα κοινωνικά στερεότυπα ήταν πάντα εδώ
Λέξεις, φράσεις, ιδέες, αντιλήψεις που περνούν από γενιά σε γενιά. Ενστικτωδώς, ίσως και από συνήθεια, σαν πολιτισμική «απορροή» επιβίωσης μέσα στους αιώνες. Σαν ένα είδος κοινωνικής κληρονομιάς που διαιωνίζει όλες τις παθογένειες της ανθρώπινης εξέλιξης. Τα κοινωνικά στερεότυπα δεν αποτελούν έναν αρχέτυπο μύθο. Είναι πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα που δεν αντιλαμβανόμαστε πλήρως το φάσμα της, νομίζοντας ότι ο κόσμος έχει προχωρήσει. Και όντως έχει προχωρήσει αυτό δεν αναιρείται.
Όμως κάποια πράγματα παραμένουν αναλλοίωτα στο χρόνο. Γιατί πολύ απλά είναι περασμένα στο DNA μας. Ανεξάρτητα αν τα αντιλαμβανόμαστε ή απλά τα εκτελούμε ή τα σκεφτόμαστε. Και όλα αυτά γιατί ο φόβος μας απέναντι σε κάθε τι διαφορετικό, θυμίζει το ανεξερεύνητο εκείνο κομμάτι της ύπαρξης μας. Ο φόβος να αποδεχτούμε, ότι εν τέλη μια κοινωνία χρειάζεται και τη διαφορετικότητα για να αναπτυχθεί. Ο κόσμος δεν βασίζεται στην απόλυτη ομοιομορφία των πάντων. Η ύπαρξη της τελειότητας είναι ένα άπιαστο όνειρο. Μια απροσδιόριστη έννοια. Οι ατέλειες είναι εκείνες που προσδίδουν, αυτήν την αντιφατική γοητεία του κόσμου, της φύσης, του ίδιου του ατόμου.
Ας μιλήσουμε για κοινωνικά στερεότυπα
Τι είναι όμως τα στερεότυπα; Τα στερεότυπα αποτελούν νοητικές αναπαραστάσεις των κοινωνικών ομάδων, για παράδειγμα η εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας για τις ομάδες. Αλλά από που ακριβώς αντλείται η πληροφορία σχετικά με τις κοινωνικές ομάδες που αναπαριστάται νοητικά στο στερεότυπο; Απ’ όσο μπορούμε γνωρίζουμε, οι νοητικές αναπαραστάσεις των κοινωνικών ομάδων περιλαμβάνουν μέλη ομάδων, τυπικές συμπεριφορές, όλα τα είδη των αποδόσεων, συμπεριλαμβανομένων των προτιμήσεων. Επίσης και τις τυπικές συμπεριφορές της ομάδας ή των μελών της ομάδας. Έτσι, ένα στερεότυπο εμπεριέχει τη γνώση του πως είναι η ομάδα ή τα μέλη της ομάδας που εξετάζεται.
Πώς ορίζονται όμως οι κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις; Μπορούν να οριστούν ως η κοινωνική ταξινόμηση των ατόμων μέσα σε κοινωνικές ομάδες, με έναν τρόπο που έχει σημασία για αυτόν που το αντιλαμβάνεται.
Κατά έναν τρόπο η κοινωνική κατηγοριοποίηση και τα στερεότυπα εφαρμόζονται σχεδόν ταυτόχρονα. Αυτό συμβαίνει γιατί τα άτομα που χρησιμοποιούν κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις για άτομα ή ομάδες, ενώ έχουν ήδη αναπτύξει και τις αντίστοιχες στερεοτυπικές αντιλήψεις. Το αντίθετο συμβαίνει όταν τα άτομα έχουν στερεότυπα για κάποιους ανθρώπους, που εκ των προτέρων έχουν τοποθετήσει σε μια κοινωνική κατηγορία. Ένα παράδειγμα που καθιστά την παραπάνω θεωρία κατανοητή, είναι αυτό του χούλιγκαν. Οι χούλιγκαν θεωρούνται επιθετικοί. Η κοινωνική κατηγοριοποίηση του «χούλιγκαν» μπορεί να αναγνωρίζεται προτού κάποιος χρησιμοποιήσει το στερεότυπο «επιθετικός».
Μελέτες που έχουν γίνει πάνω στα στερεότυπα και την κοινωνική κατηγοριοποίηση έχουν υιοθετήσει μια λειτουργική προσέγγιση ( Allport, 1954-Tajfel, 1969). Βλέπουν τις κοινωνικές κατηγορίες και τα στερεότυπα σαν γνωστικές δομές που δύσκολα μπορεί να αποφύγει κανείς στην καθημερινή κοινωνική ζωή του. Γιατί δίνουν την δυνατότητα να καταλάβει κανείς γρήγορα και με σχετική ακρίβεια τι συμβαίνει γύρω του. Βοηθούν δηλαδή, στην κατανόηση συνηθισμένων κοινωνικών καταστάσεων. Η έλλειψή τους, όπως υποστηρίζει και ο Sacks (1995): «Οδηγεί τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν πιο δύσκολους τρόπους για να ερμηνεύσουν τις πράξεις και τις προθέσεις των άλλων».
Κοινωνικά στερεότυπα «εν δράση»

«Ένας άντρας δεν κλαίει. Γιατί αν κλαίει δεν είναι αρκετά άντρας. Οι γυναίκες δεν είναι για καριέρα. Χρειάζεται να κάνουν οικογένεια, είναι υπερβολικά ευαίσθητες, δεν είναι ικανές να διοικήσουν «αρχηγικές» θέσεις. Τι θες εσύ εδώ; Δεν είναι η θέση σου εδώ, άντε σπίτι σου να πλύνεις κάνα πιάτο. Σιγά! Ποιος μαύρος μπορεί να γίνει γιατρός; Αφού δεν διακρίνονται ιδιαίτερα για τις νοητικές τους ικανότητες. Αυτά είναι επαγγέλματα των «λευκών» που είναι ανώτεροι πνευματικά. Είσαι πολύ νέος για να μου πεις τι θα κάνω. Όλοι οι μουσουλμάνοι θα πρέπει να ζουν περιορισμένα και να ελέγχονται. Δεν βλέπεις! Όλες οι τρομοκρατικές επιθέσεις από αυτούς γίνονται».
Όλοι έχουμε ακούσει λίγο πολύ ένα παράδειγμα στερεότυπου και προκατάληψης από τα παραπάνω. Απόψεις και αντιλήψεις που δεν ίσχυαν μόνο πριν δέκα χρόνια. Αλλά ισχύουν σήμερα. Τώρα, στις υποτιθέμενα εξελιγμένες κοινωνίες. Που τέτοιου «είδους» προβλήματα έπρεπε να έχουν εξαλειφθεί.
Κι όμως είναι πολύ πιο δύσκολο από όσο φανταζόμαστε. Να αλλάξεις ή μάλλον να εξαλείψεις την ανθρώπινη «τάση», να κατηγοριοποιείς συμπεριφορές, γεγονότα, άτομα, φυλετικές διαφορές, ακόμα και βιολογικές, με βάση μεμονωμένα περιστατικά. Και αυτό γιατί, είναι πιο εύκολο να καθ’ ησυχάζεις τον φόβο σου με δικαιολογίες. Πάρα να προσπαθείς να τον αντιμετωπίσεις.
Είναι πολύ πιο εύκολο να είσαι ρατσιστής. Είναι πολύ πιο εύκολο να είσαι σεξιστής. Είναι πολύ εύκολο να ζεις με παρωπίδες και να στοχοποιείς άτομα και καταστάσεις. Έτσι αποποιείσαι όλες τις ευθύνες με τις οποίες σε «φόρτωσε» το κοινωνικό γίγνεσθαι. Προκειμένου να διατηρηθεί η φαινομενική ισορροπία του συνόλου. Είναι πολύ δύσκολο όμως να είσαι άνθρωπος. Και να σκέφτεσαι περισσότερο, από όσο «κατακρίνεις».
Υπάρχει λύση για τα κοινωνικά στερεότυπα;

Η οικογένεια, το σχολείο, το κοινωνικό περιβάλλον, όπως και η έλλειψη παιδείας, είναι μερικοί από τους παράγοντες που ενισχύουν την επικράτηση και συνέχιση των στερεοτύπων στην ζωή μας. Οι καταβολές ενός ατόμου από την οικογένεια, ο τρόπος που μεγάλωσε, οι άνθρωποι με τους οποίους συναναστρέφεται, καθώς η διάθεση του ίδιου να είναι ανοικτός απέναντι στην διαφορετικότητα των άλλων, μπορούν να βοηθήσουν στην σταδιακή εξάλειψη των στερεοτύπων. Ώστε να πάψουν να διαιωνίζονται και στις επόμενες γενιές.
Ο εκμοντερνισμός, η τεχνολογική πρόοδος, η αστικοποίηση, η βελτίωση του επιπέδου και των συνθηκών διαβίωσης, το σύγχρονο lifestyle, έχουν επιφέρει σημαντικές αλλαγές στις αξίες και τις νόρμες της παραδοσιακής πατριαρχικής κοινωνίας. Παρόλα αυτά δεν έχουν αποβάλει όλες οι κοινωνίες πλήρως το πατριαρχικό πρότυπο. Άλλες έως και καθόλου, επηρεαζόμενες από θρησκευτικούς παράγοντες ή από καταβολές πολιτισμικής παράδοσης και κουλτούρας.
Τα ελληνικά δεδομένα
Στην ελληνική περίπτωση, έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες στο να αποβληθούν τα περισσότερα παραδοσιακά πατριαρχικά πρότυπα. Γιατί ας μην γελιόμαστε, η ελληνική κοινωνία κατέχει άκρως συντηρητικές βάσεις. Ιδιαίτερα σε ότι αφορά τη θέση και τα δικαιώματα των δύο φύλων μέσα στην κοινωνία, όπως και ζητήματα σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου. Ρυθμίσεις όπως η θέσπιση του Οικογενειακού Δικαίου το 1983, εξασφάλισαν την ισότητα των συζύγων εντός γάμου. Αλλά και στη περίπτωση του διαζυγίου. Διασφαλίζοντας έτσι, κατ’ επέκταση και ένα υγιές περιβάλλον για κάθε παιδί, με την αρμονική συνύπαρξη των γονεϊκών προσώπων.
Κλείνοντας, η παιδεία και διεύρυνση των πνευματικών μας δυνατοτήτων, μπορούν να προσφέρουν σημαντικό αποτέλεσμα στην καταπολέμηση των προκαταλήψεων, των κατηγοριοποιήσεων και των στερεοτύπων. Και αυτό γιατί, ο ανθρώπινος νους απελευθερώνεται από κάθε είδους δεσμά. Ευρισκόμενος πια σε θέση να κρίνει, να ακούσει και να αποδεχτεί κάθε διαφορετική οντότητα μπροστά στα δικά του πρότυπα και αντιλήψεις. Να συλλάβει την έννοια του κόσμου ως ενότητα αντίθετων στοιχείων, που συμβάλλουν στην δυναμική και την συνεχόμενη ανανέωση του.
Πηγές:
Διζέ. Σ , Στερεότυπα και κοινωνική κατηγοριοποίηση, Ανακτήθηκε από: https://www.psyxology.gr (τελευταία πρόσβαση 13/1/2019)