Μια έκθεση στη Ροτόντα της Θεσσαλονίκης έρχεται να γνωρίσει στο κοινό τα μνημεία που στέγασαν πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Το μαύρο 1922
100 χρόνια πριν, στις 13 Σεπτεμβρίου 1922 (18 Αυγούστου με το Ιουλιανό ημερολόγιο), γράφεται μια από τις μελανότερες σελίδες της ελληνικής ιστορίας. Οι Τούρκοι μπαίνουν στη Σμύρνη. Ακολουθούν σφαγές και η πόλη παραδίδεται στις φλόγες. Είναι οι τελευταίες ώρες του ελληνικού στοιχείου στα μικρασιατικά παράλια.
Η ανταλλαγή πληθυσμών
Η συνθήκη της Λωζάνης υπογράφεται ένα χρόνο μετά την καταστροφή της Σμύρνης, στις 23 Αυγούστου 1923. 6 μήνες πριν, στις 30 Ιανουαρίου 1923 υπογράφτηκε η ελληνοτουρκική σύμβαση, που όριζε την ανταλλαγή πληθυσμών. Προέβλεπε την υποχρεωτική ανταλλαγή των Ελληνορθόδοξων κατοίκων της Τουρκίας και των Μουσουλμάνων της Ελλάδας.
Η Ελλάδα, καταπονημένη μετά από 10 χρόνια πολέμου, κλήθηκε να αναλάβει το τιτάνιο έργο της στέγασης και περίθαλψης περισσότερων από 1.000.000 προσφύγων.
Μνημεία που στέγασαν πρόσφυγες
Το πρώτο πρόβλημα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι ελληνικές αρχές ήταν αυτό της στέγασης, έστω και προσωρινής, των προσφύγων. Ξύλινα παραπήγματα, καλύβες και σκηνές γέμισαν τους ανοιχτούς χώρους και τα ελεύθερα οικόπεδα των πόλεων.
Επιστρατεύτηκαν, όμως, και στεγασμένοι χώροι, όπως σχολεία, στρατώνες, θέατρα. Θρησκευτικοί χώροι, όπως εκκλησίες και τζαμιά άνοιξαν τις πόρτες τους για να προσφέρουν ένα μέρος να ξεκουράσουν τα ταλαιπωρημένα τους κορμιά και τις φοβισμένες τους ψυχές οι πρόσφυγες. Άνθρωποι που άφησαν πίσω τους χωράφια και σπίτια, βρέθηκαν για μήνες να κοιμούνται κατάχαμα σε αυτοσχέδια δωμάτια.
Παναγία Αχειροποίητος
Ανάμεσα στα μνημεία που στέγασαν πρόσφυγες ξεχωρίζει η Παναγία Αχειροποίητος. Η παλαιοχριστιανική βασιλική είναι η πρώτη εκκλησία της πόλης που μετατράπηκε σε τζαμί. Παρέμεινε τζαμί ως την απελευθέρωση της πόλης το 1912.
Ο ναός ήταν ο μοναδικός βυζαντινός ναός που δεν είχε καθαγιαστεί, ώστε να χρησιμοποιηθεί ξανά ως εκκλησία. Χρησιμοποιήθηκε ως προσωρινή στέγη των πυρόπληκτων μετά τη Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917. Το 1922-23 στέγασε Μικρασιάτες πρόσφυγες, αλλά και πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη. Οι τελευταίοι, μάλιστα, έφεραν από την πατρίδα τους την εικόνα της Παναγίας της Ρευματοκρατόρισσας, εικόνα που μέχρι σήμερα φιλοξενείται στο ναό.
Τέσσερα χρόνια έμειναν οι πρόσφυγες στο ναό, μέχρι δηλαδή το 1926, οπότε και έγινε ο καθαγιασμός. Μετά την απομάκρυνση των προσφύγων ο ναός άρχισε και πάλι να λειτουργεί ως εκκλησία. Ο Γ. Ιωάννου γράφει
Στή Σαλονίκη τούς πιό πολλούς τούς στρίμωξαν στήν Ἀχειροποίητο ἤ ἐκεῖ γύρω. Οἱ τοῦρκοι εἶχαν μετατρέψει γιά αἰῶνες τήν τεράστια ἐκκλησιά σέ τζαμί κι ἔτσι τήν εἶχαν μαγαρίσει. Μποροῦσαν λοιπόν νά τή μαγαρίσουν λιγάκι κι οἱ ἀνοικονόμητοι πρόσφυγες. Αὐτοί, ἀφοῦ ἔστησαν τήν εἰκόνα τους στή θέση τοῦ ἱεροῦ, χώρισαν μέ κουβέρτες καί σεντόνια χώρους σά δωμάτια κι ἄρχισαν νά ζοῦν. Ἔρωτες, καβγάδες, ξυλοδαρμοί, γλέντια, χαρές καί γεννητούρια, γίνονταν πίσω ἀπ’ τά κρεμασμένα σεντόνια, πού τότε μόνο σηκώνονταν ὅλα, ὅταν ἦταν ἰδιαίτερα μεγάλης σημασίας τό γεγονός.
Γ. Ιωάννου, “Παναγία η Ρευματοκρατόρισσα¨, στη συλλογή ¨Η σαρκοφάγος”, 1971
Ροτόντα, Ισλαχανέ: τα κτίρια της πόλης φιλοξενούν τους πρόσφυγες
Χτισμένη από το Γαλέριο, η Ροτόντα μετατράπηκε σε εκκλησία, σε τζαμί, έγινε πάλι εκκλησία, ενώ σήμερα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος.
Ο ευρύχωρος κυκλικός χώρος του μνημείου στέγασε προσωρινά πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Εικόνες της εγκατάστασής τους έχουν αποτυπωθεί στο φωτογραφικό φακό.
Το Ισλαχανέ υπήρξε το πρώτο ορφανοτροφείο για μουσουλμανοπαίδες στη Θεσσαλονίκη. Ιδρύθηκε το 1875 από τον Μιδάτ Πασά. Εκτός από στέγη πρόσφερε στους οικότροφους και τεχνική εκπαίδευση, καθιστώντας το ίδρυμα την πρώτη επαγγελματική σχολή της Θεσσαλονίκης. Μετά την απελευθέρωση της πόλης πέρασε στα χέρια του ελληνικού κράτους. Το 1922 έγιναν παρεμβάσεις στα κτίρια του συγκροτήματος για τη στέγαση των προσφύγων. Επίσης, διαμορφώθηκε ο εξωτερικός χώρος του ιδρύματος για τις ανάγκες των προσφύγων.
Μια επετειακή έκθεση: μνημεία που στέγασαν πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη του 1922
Στα πλαίσια των εκδηλώσεων μνήμης για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή, η Ροτόντα θα φιλοξενήσει μια έκθεση. Τα εγκαίνια θα πραγματοποιηθούν στις 9 Σεπτεμβρίου και θα διαρκέσει ως το τέλος του έτους. Η έκθεση εστιάζει στα θρησκευτικά μνημεία που χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι προσωρινής στέγασης των προσφύγων. Επίσης, γίνεται αναφορά στη μεταφορά και διάσωση πολλών κειμηλίων, ιδιαίτερα φορητών εικόνων, από τις ιδιαίτερες πατρίδες των προσφύγων.
Η έκθεση διαρθρώνεται σε δυο μέρη. Το πρώτο μέρος ,με τίτλο “Οι πρόσφυγες στα μνημεία της Θεσσαλονίκης”, αποτυπώνει την εικόνα της πόλης κατά τη δεκαετία μετά την απελευθέρωσή της, δηλαδή την περίοδο 1912-1922. Πλούσιο εικονογραφικό υλικό, ταχυδρομικά δελτάρια, αποκόμματα εφημερίδων μαρτυρούν πως τα μνημεία της πόλης στέγασαν πρόσφυγες από τις βαλκανικές χώρες, πυρόπληκτους αλλά και τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Το δεύτερο μέρος της έκθεσης παρουσιάζει τη Μικρασιατική Εκστρατεία και την απομάκρυνση των προσφύγων από τις πατρογονικές τους εστίες. Ειδικότερα παρουσιάζεται η απομάκρυνση των Ελλήνων από την Ανατολική Θράκη και η πορεία προς τη Θεσσαλονίκη. Η ενότητα ολοκληρώνεται με την εγκατάσταση των προσφύγων στην πόλη.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:
Αχειροποίητος, η Παναγιά που στέγασε τους πρόσφυγες της Θεσσαλονίκης, ανακτήθηκε από: https://thesekdromi.gr/thessaloniki/aheiropoihtos/
Όταν οι μικρασιάτες πρόσφυγες ζούσαν μέσα στη Ροτόντα, ανακτήθηκε από: https://www.lifo.gr/now/entertainment/epeteiaki-ekthesi-thessaloniki-1922-mnimeia-kai-prosfygessti-rotonta
Ιστορίες της παλιάς Θεσσαλονίκης: Ισλαχανέ, το πρώτο Πολυτεχνείο της πόλης, ανακτήθηκε από: https://www.voria.gr/article/istories-tis-palias-thessalonikis-islachane-to-proto-politechnio-tis-polis
