Η ιδέα της “τρελής ιδιοφυίας”
Και εκεί ανάμεσα σε άναρθρους ήχους μπλεγμένους με γεωμετρικά μοτίβα, ακανόνιστα σχήματα απαλλαγμένα από τα στενά καλλιτεχνικά δεσμά τους, γεννάται η art brut-ωμή τέχνη ή αλλιώς τέχνη του περιθωρίου. Εκεί που η ευφυΐα συνορεύει με την παραφροσύνη δίχως όρια και καλλιτεχνικές φυλακές, σφυρηλατείται η ρομαντική ιδέα της «τρελής ιδιοφυίας».
Μια ιδέα που χρονολογείται από την εποχή του Αριστοτέλη για να φιλοξενηθεί μετέπειτα στη φιλοσοφική σκέψη του Γερμανού Arthur Schopenhauer λαμβάνοντας τις διαστάσεις μιας θεωρίας περί «ιδιοφυούς παραφροσύνης». Δύο έννοιες αναμφίβολα γειτονικές που ενώνονται κάτω από το κοινό στεφάνι της τέχνης. Μια ιδέα που διέσχισε την περίοδο της Αναγέννησης για να ανθίσει στο γόνιμο έδαφος του Ρομαντισμού και να μην αναπαυθεί ακόμη, σύμφωνα με τον MacGregor. «Άραγε θα μπορούσε ο «τρελός» να γεννήσει τέχνη;» ο κοινός ψίθυρος που ταλάνιζε την ανήσυχη σκέψη των καλλιτεχνών εκείνης μα και κάθε εποχής.
” Πράγματι, όπως γράφει ο MacGregor, “οι καλλιτέχνες άρχισαν να σημειώνουν ότι υπό την επίδραση της ψυχικής διαταραχής, τα άτομα που δεν είχαν ποτέ επιδείξει καμία εμπλοκή με την τέχνη ανέπτυξαν μια ανεξήγητη τάση να κάνουν εικόνες, να σχεδιάζουν.”
Η Art Brut του Dubuffet
Με το βλέμμα πάντοτε στραμμένο σε εκκεντρικές καλλιτεχνικές φυσιογνωμίες με ψυχικές ασθένειες, ο πατέρας της ωμής τέχνης, Γάλλος καλλιτέχνης Jean Dubuffet συνέλλεξε αυθεντικές αλλά και ανώνυμες μορφές τέχνης. Εν έτει 1940, ο Dubuffet εισάγοντας τον όρο ωμή τέχνη απελευθέρωσε τις εικαστικές δημιουργίες των έγκλειστων σε ιδρύματα και ψυχιατρικές κλινικές για να τις συστήσει σε ένα ευρύ καλλιτεχνικά παιδευμένο κοινό. Μέσα στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα της γεωμετρικότητας του κυβισμού, της ουτοπικής πολυλογίας του φουτουρισμού αλλά και της αισθητικής αναρχίας της ντανταϊστικής σκέψης, ο κόσμος του καλλιτεχνείν αδιαφορεί για τα πληκτικά καλοραμμένα κουστούμια των κινημάτων της εποχής. Ως εκ τούτου καταπατά τις στερεότυπες φόρμες και τις καλλιτεχνικές μεγαλοστομίες.
Η τέχνη που κατά τον Dubuffet «δεν πάει να κοιμηθεί σε στρωμένα για αυτή κρεβάτια. Αυτό που αγαπάει είναι το ινκόγκνιτο. Οι καλύτερες στιγμές της είναι όταν ξεχνάει πως ονομάζεται»
Το 1945, επομένως ο Dubuffet συνοδεία άλλων καλλιτεχνών, μεταξύ των οποίων του ντανταϊστή Marcel Duchamp, «οικοδομούν» την Εταιρεία Ωμής τέχνης. Δημιουργούν εκ θεμελίων τη συλλογή Collection de l’Art Brut. Μια ωμή μορφή τέχνης που κινείται εντός και εκτός της καθιερωμένης καλλιτεχνικής δράσης. Η κατάρριψη της αισθητικής κομψοτεχνίας που ξεσκίζει την πύρινη καρδιά της τέχνης για να τεθεί στο περιθώριό της. Μια ανεξέλεγκτη εσωτερική παρόρμηση που καθρεφτίζει μέσα από πρωτότυπες τεχνικές και μπερδέματα υλικών τον διαταραγμένο εαυτό της.
Οι καλλιτέχνες της Art Brut
Η πρωτοφανής άλλωστε επιστράτευση ασυνήθιστων υλικών προκύπτει από την έλλειψή τους σε κλινικές του περασμένου αιώνα. Μασημένο ψωμί, ρούχα, ρολά από χαρτιά υγείας ανάγονται σε «ακριβό μέσο» της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Το φθηνό της κατασκευής τους «αγοράζεται ακριβά» στο χρηματιστήριο της τέχνης. Ψωμί και κόλλα τα «σύνεργα» της τέχνης και στην περίπτωση του ψυχικά διαταραγμένου Joseph Giavarini κατά τον εγκλεισμό του σε ίδρυμα της Ελβετίας προς σχεδιασμό επιχρωματισμένων γλυπτών.
Ο σχιζοφρενής Carlo Zinelli, έπειτα της συμμετοχής του σε ένα νεοιδρυθέν εργαστήρι ελεύθερης έκφρασης εντός του ψυχιατρείου υπό την εποπτεία του Σκωτσέζου γλύπτη, Michael Noble βρήκε μια διέξοδο στην μπλοκαρισμένη επικοινωνία του. Η ψυχαναγκαστική σχεδόν ενασχόλησή του με τη ζωγραφική επί 8 ώρες κάθε μέρα οδήγησε σε μια πλούσια παραγωγή 3000 εντυπωσιακών δημιουργιών. Το καλλιτεχνικό λεξιλόγιο του Zinelli επαναλαμβανόμενα μοτίβα και μορφές που φέρουν τρύπες στο κεφάλι ή το κορμί. Ο ακατάληπτος προφορικός του λόγος διοχετευόταν μέσω των διασκορπισμένων στις ζωγραφιές γραμμάτων για να γεμίσει τις παράλυτες μορφές του.
Το άγχος του κενού
Ο «τρόμος του κενού» καιροφυλαχτούσε σε κάθε γωνιά των έργων. Ένας τρόμος που εξανάγκαζε τους ασθενείς σε μια άκρως καλλιτεχνική εξομολόγηση μέσω της κάλυψης κάθε επιφάνειας με πυκνότητα και λεπτομέρειες. Το άγχος μπρος την απουσία και το κενό ξεδιψούσε την απόλυτη εμμονή για πληρότητα.
Ο ψυχωσικός Τσέχος φωτογράφος, Miroslav Tichý με «υλικά» της τέχνης του τις αυτοσχέδιες φωτογραφικές μηχανές από χαρτόνι επιδόθηκε από το 1950 ως αντίδραση στην κοινωνική καταστολή του τσεχικού κομμουνισμού μέχρι το 1986 στην απαθανάτιση χιλιάδων φωτογραφιών ως ωδή στο γυναικείο σώμα.
«Αυτό είναι ποίηση. Και για να το επιτύχει κανείς χρειάζεται πρώτα απ’ όλα μια κακή φωτογραφική μηχανή», δήλωνε ο Tichy για να εξυμνήσει τα «πολύτιμα» και άκρως αναπόσπαστα ελαττώματα του έργου του. Η «Πριγκίπισσα του πουά», Γιαπωνέζα Yayoi Kusama, ξετυλίγει μέσα από ένα κρεσέντο ψευδαισθήσεων το νήμα μιας προσωπικής παιδικής παραίσθησης που την φρόντιζε από πρώιμη ηλικία. Σε ένα χωράφι οργωμένο από λουλούδια, η μικρή Kusama παρακολουθούσε τις κεφαλές τους φτιαγμένες από αναρίθμητες βούλες, καθώς άρχισαν να της μιλούν. Πνιγμένη μέσα σε αυτό το πουά κοπάδι από ατελείωτες βούλες, ένιωθε ωσάν να αυτό-εξαλείφεται, να χάνεται μέσα στην πολυλογία τους. Μια εμπειρία που κούρσεψε και την μετέπειτα καλλιτεχνική πορεία της ως ένα κάλεσμα στον πουά καλλιτεχνικό κόσμο της. Η τέχνη της Kusama ένα εργαλείο της καλλιτεχνικής θεραπείας της, μια εσωτερική ψυχική εξομολόγηση.
Ψυχικές παθήσεις της Ωμής Τέχνης
Οι δημιουργοί της Ωμής τέχνης βρίσκονται έγκλειστοι «εκεί που» όπως σημειώνει ο Dubuffet «οι έγνοιες του ανταγωνισμού, της αναγνώρισης και της κοινωνικής ανόδου δεν παρεμβαίνουν. Και εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών είναι έργα πιο πολύτιμα από τα έργα των επαγγελματιών. Μετά από την εξοικείωση με αυτά τα άνθη ενός εκστατικού δημιουργικού πυρετού, τον οποίον έζησαν τόσο βαθιά και τόσο έντονα οι δημιουργοί τους, δεν μπορούμε παρά να νιώσουμε ότι σε σχέση με αυτά τα έργα, η κουλτούρα στο σύνολο της μοιάζει να είναι το παιχνίδι μιας μάταιης κοινωνίας, μια παραστρατισμένη παρέλαση».
Η τέχνη της καλλιτεχνικής ανισορροπίας τέθηκε στο επιστημονικό μικροσκόπιο επαγγελματιών γιατρών που επιχείρησαν να αποκαλύψουν πάνω σ’ έναν καλλιτεχνικό καμβά πιθανές ενδείξεις ψυχικών παθήσεων και διαταραχών στους ασθενείς τους. Τα έργα του περιθωρίου μέσω της Art Therapy άρχισαν να τίθενται στο επίκεντρο της καλλιτεχνικής σφαίρας. Οι πληγές της ψυχικής ασθένειας «γιατρεύονται» με τα φάρμακα της τέχνης που έψαχνε στα ποιήματά του ο Καβάφης μέσα από ένα διάλογο ψυχών, χρωμάτων και άναρχων γεωμετρικών μορφών.
Εἶναι πληγή ἀπό φρικτό μαχαίρι. —
Τά φάρμακά σου φέρε Τέχνη τῆς Ποιήσεως,
πού κάμνουνε — γιά λίγο — νά μή νοιώθεται ἡ πληγή.Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου
ποιητοῦ ἐν Κομμαγηνῇ· 595 μ.Χ.
Πηγές:
- Beginnings of Art Brut and Outsider Art, ανακτήθηκε από www.theartstory.com (τελευταία πρόσβαση στις 16/11/2020)
- Art Brut, Outsider Art ή ‘Ανθρώπινη’ Έκφραση;, ανακτήθηκε από www.artmag.gr(τελευταία πρόσβαση στις 16/11/2020)
- Art Brut – Ωμή Τέχνη | «Η τέχνη που δεν πάει να κοιμηθεί σε στρωμένα για αυτή, κρεβάτια», ανακτήθηκε από www.cignialo.gr(τελευταία πρόσβαση στις 16/11/2020)
- Yayoi Kusama: Η μοντέρνα Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων, ανακτήθηκε από www.artviews.gr(τελευταία πρόσβαση στις 16/11/2020)
- What is Art Brut?, ανακτήθηκε από www.artbrut.ch(τελευταία πρόσβαση στις 16/11/2020)
