Ο όρος gaslighting χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1938 για ένα θεατρικό έργο που ονομάστηκε Gaslight. Το 1944, το θεατρικό έργο έγινε ταινία στην οποία συμμετείχαν η Ingrid Bergman και ο Charles Boyer. Η ταινία επικεντρωνόταν στη σχέση μίας νεαρής γυναίκας και του νέου συζύγου της ο οποίος στην προσπάθειά του να κρατήσει καλά φυλαγμένο ένα μυστικό, κάνει τα πάντα, και φτάνει μέχρι το σημείο να κάνει τη σύζυγό του να πιστέψει ότι δεν έχει τα λογικά της.

Είναι πολύ σημαντικό τόσο για τα θύματα συμπεριφορών gaslighting όσο και για την έρευνα, το γεγονός ότι οι συμπεριφορές gaslighting αναγνωρίστηκαν ως ξεχωριστή μορφή κακοποιητικής συμπεριφοράς και διαφοροποιήθηκαν, επί παραδείγματι, από τον εκφοβισμό, τη χειραγώγηση, την πλύση εγκεφάλου, τον εκβιασμό, μεταξύ άλλων κακοποιητικών συμπεριφορών που θα παρουσιαστούν στη συνέχεια του άρθρου.

Η βιβλιογραφία αναφέρει ότι το gaslighting είναι μια μορφή ψυχολογικής κακοποίησης ενός ατόμου (θύμα) με αποτέλεσμα το άτομο να έχει αμφιβολίες για τις δικές του αντιλήψεις ή τις δυνατότητές του (Gass & Nichols, 1988). Στο Ηνωμένο Βασίλειο από το 2015, το gaslighting έχει εφαρμοστεί στο νομοθετικό πλαίσιο της ενδοοικογενειακής βίας που διώκεται ποινικά (Francis Hanna & Co, 2022).

Αυτή η μορφή ψυχολογικής κακοποίησης μπορεί να ασκηθεί από κάποιον/α σύντροφο, φίλο/η, μέλος της οικογένειας, συνεργάτη/συνεργάτιδα. Οι Fielding-Singh και Dmowska (2022) ορίζουν το gaslighting ως μία συνεχιζόμενη διαδικασία ενός ατόμου να σπείρει καρπούς αμφιβολίας στο μυαλό ενός άλλου ατόμου. Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να συμβεί μία φορά, αλλά μπορεί, ωστόσο, να πάρει τη μορφή χρόνιας κακοποίησης (Johnson κ.ά., 2021). Στην περίπτωση που το gaslighting πάρει τη μορφή χρόνιας κακοποίησης, τότε είναι πιθανό ο κακοποιητής (θύτης) να μην αντιλαμβάνεται πλέον το κακό που προξενεί η συμπεριφορά του στο θύμα.

Advertisements

Επιπλέον, ερευνητικά ευρήματα δείχνουν ότι οι θύτες με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας είναι επιρρεπείς στις συμπεριφορές gaslighting (Boring, 2020). Πράγματι, τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας αποζητούν να κυριαρχούν πάνω σε ένα άλλο άτομο (π.χ. σύντροφο, φίλο ή/και συνεργάτη), κάνοντάς το να πιστέψει ότι οτιδήποτε αισθάνεται δεν είναι αληθινό ή πραγματικό (Boring, 2020).

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τις συμπεριφορές gaslighting και να τις διαφοροποιήσουμε από άλλες συμπεριφορές που μπορεί να μοιάζουν σε κάποιον, αλλά δεν είναι συμπεριφορές gaslighting, θα παρουσιαστούν εδώ παρακάτω οι συμπεριφορές που μπορεί σε κάποιον να μοιάζουν με τις συμπεριφορές gaslighting, αλλά δεν είναι.

Σύμφωνα με τον ακόλουθο πίνακα, οι συμπεριφορές gaslighting διαφοροποιούνται από τις ακόλουθες συμπεριφορές:

• Χειραγώγηση. Στη χειραγώγηση, ένα άτομο εκμεταλλεύεται τις αδυναμίες ενός άλλου ατόμου ώστε με τρόπο συγκεκαλυμμένο να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων του ατόμου που χειραγωγείται. Π.χ. ένας σύζυγος ξέρει ότι η γνώμη του για τα ρούχα της συζύγου του μετράει πολύ και ταυτόχρονα ξέρει ότι η σύζυγός του είναι αναποφάσιστη όταν θέλει να αγοράσει ρούχα. Επίσης, ξέρει ότι η συζυγός του συνήθως παίρνει μαζί της μία φίλη της όταν είναι να πάει για ψώνια, φιλική σχέση την οποία ζηλεύει ο σύζυγος και θέλει να την απομακρύνει από τη φίλη της. Εάν υπάρχει χειραγώγηση, τότε μπορεί να υπάρξει το ακόλουθο σενάριο. Ο σύζυγος, γνωρίζοντας τις πραναφερόμενες αδυναμίες και τα δικά του συναισθήματα για τη φίλη της γυναίκας του, ζητά από τη συζυγό του να τη συνοδεύσει στα μαγαζιά για να αγοράσει ρούχα, η σύζυγος δέχεται αφού ξέρει ότι θα έχει τη βοήθειά του για μία δεύτερη γνώμη. Ωστόσο, αυτό που ήθελε ο σύζυγος να πετύχει ήταν να μη βγει η σύζυγος με μία φίλη της για ψώνια γιατί ζηλεύει τη σχέση των δύο γυναικών.
• Ψέμα. Όταν κάποιος λέει κάτι (κάνει μία δήλωση) σε ένα άλλο άτομο είναι κάτι που ο ίδιος δεν πιστεύει, αλλά το λέει με την πρόθεση να γίνει πιστευτό από το άλλο άτομο. Π.χ. Είμαι εκατομμυριούχος! Κοίτα το ρολόι μου! (και δείχνει ένα πανάκριβο ρολόι χειρός, ενώ στην πραγματικότητα το έχει δανειστεί από έναν φίλο του).
• Διαφωνία. Στη διαφωνία, o A αποδέχεται κάτι, ενώ ο Β το απορρίπτει. Π.χ. Α: Νομίζω ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα βοηθήσει τους ανθρώπους στον εργασιακό χώρο/B: Διαφωνώ! Η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης από τον άνθρωπο, θα κάνει πολλά επαγγέλματα να εξαφανιστούν!
• Εκφοβισμός (bullying). Συχνή και επαναλαμβανόμενη αρνητική συμπεριφορά προς ένα άλλο άτομο. Π.χ. ένα παιδί κοροϊδεύει ένα άλλο παιδί σχετικά με το σωματικό του βάρος, λέγοντάς του καθημερινά στο σχολείο ότι είναι παχουλό μπροστά στα άλλα παιδιά, με το παιδί να κλαίει στη σχολική τάξη και να κάνει παράπονα στους γονείς του στο σπίτι ότι θέλει να αλλάξει σχολείο. Η συμπεριφορά gaslighting μπορεί να μοιάζει με τη συμπεριφορά του εκφοβισμού, ωστόσο, βασικό σημείο στη συμπεριφορά gaslighting είναι η διαστρέβλωση της αίσθησης της πραγματικότητας του άλλου ατόμου και η υπονόμευση των πεποιθήσεων και των σκέψεων του άλλου ατόμου. Π.χ. ενώ το άτομο δεν είναι παχουλό, να το αποκαλούν ως τέτοιο με τρόπο απαξιωτικό. Έτσι, το άτομο αναρωτιέται αν πράγματι έχει πολλά κιλά, νομίζει ότι είναι παχουλό και ξεκινά δίαιτα.
• Εκβιασμός. Στον εκβιασμό, ένα άτομο ζητά χρήματα από ένα άλλο άτομο με αντάλλαγμα να μην αποκαλύψει ένα μυστικό που το θύμα δε θέλει να αποκαλυφθεί. Π.χ. ο Α ξέρει ότι ο Β έκλεψε κάποια χρήματα από την εταιρεία που εργάζεται. Του ζητά ένα μεγάλο χρηματικό ποσό ώστε να μην αποκαλύψει όσα γνωρίζει για τα χρήματα που έκλεψε.
• Ghosting. Αναφέρεται στην ξαφνική διακοπή οποιασδήποτε επικοινωνίας ενός ατόμου από μία φιλική ή ρομαντική ή άλλη σχέση χωρίς να δώσει καμία εξήγηση και κανένα προειδοποιητικό σημάδι. Η διακοπή της σχέσης είναι μονόπλευρη, δηλαδή γίνεται από το ένα άτομο της σχέσης, όχι και από τα δύο.
• Προσπάθεια να νοιώσει κάποιος ενοχές ή παγίδα ενοχών (guilt-tripping). Σε αυτή την περίπτωση, η χειραγώγηση γίνεται μέσω της προσπάθειας να νοιώσει το άλλο άτομο παγιδευμένο από τις ενοχές που του έχει δημιουργήσει το άτομο που το χειραγωγεί. Π.χ. Η Α θέλει να διεκδικήσει ένα μεγαλύτερο ποσό διατροφής για την κόρη της, ο πατέρας της οποίας αρνείται να το δώσει. Στην προσπάθειά της να κάνει τον πατέρα της κόρης της να νοιώσει ενοχές και να δώσει τελικά τη διατροφή που ζητάει, επικαλείται ότι η κόρη λόγω της απουσίας του έχει εκδηλώσει ψυχολογικές δυσκολίες και δεν τα πάει καθόλου καλά στο σχολείο, ενώ σκέφτεται να το εγκαταλείψει.
• Πλύση εγκεφάλου. Όταν ένα άτομο αναγκάζεται να πιστέψει με υποκειμενικό τρόπο μία σειρά αρχών οι οποίες είναι άγνωστες σε αυτό. Π.χ. To να πιστέψει ένα άτομο ότι μία ομάδα (π.χ. ομοφυλόφιλοι άνδρες) είναι στο σύνολό τους ψυχικά διαταραγμένοι, χωρίς να υπάρχουν αντικειμενικά ευρήματα που να υποστηρίζουν αυτή την άποψη.
• Ύψωση τείχους (stonewalling). Είναι η συμπεριφορά όπου ένα άτομο “υψώνει ένα τείχος” ώστε να μην επικοινωνήσει με ένα άλλο άτομο, δεν υπάρχει διάθεση συνεργασίας για τη λύση της παρεξήγησης ή για την εύρεση σύμφωνης λύσης, υπάρχουν καθυστερήσεις στην παροχή πληροφοριών. Π.χ. το ένα άτομο ζητά διαζύγιο από τον/την συντροφό του, αλλά εκείνο δε δείχνει διάθεση να λυθεί ο γάμος συναινετικά ή καθυστερεί ή δεν εμφανίζεται καθόλου στις συναντήσεις με τον δικηγόρο.
• Προσφώνηση με αρνητικό/κακό/προσβλητικό χαρακτηρισμό (name-calling). Στην περίπτωση αυτή, ένα άτομο χαρακτηρίζει ένα άτομο ή μία ομάδα με χαρακτηρισμό που φανερώνει αρνητική κρίση, εκτίμηση ή άποψη για το άτομο ή την ομάδα. Π.χ. Να πει απαξιωτικά ένα άτομο γερμανικής καταγωγής, Ναζί.

Βιβλιογραφία

Boring, R. L. (2020). Implications of narcissistic personality disorder on organizational resilience, στο Advances in safety management and human performance. AHFE 2020. Advances in intelligent systems and computing, Vol. 1204, Εκδ. P. Arezes and R. Boring (Cham: Springer), 259-266. doi: 10.1007/978-3-030-50946-0_35

Fielding-Singh, P., & Dmowska, A. (2022). Obstetric gaslighting and the denial of mothers’ realities. Social Science and Medicine, 301, 114938. doi: 10.1016/J.SOCSCIMED.2022.114938

Francis Hanna & Co (2022). Gaslighting term given legitimacy by courts in recent high court judgement. Francis Hanna & Co.

Gass, G. Z., & Nichols, W. C. (1988). Gaslighting: A marital syndrome. Contemporary Family Therapy, 10, 3-16. doi: 10.1007/BF00922429

Johnson, V. E., Nadal, K. L., Sissoko, D. R. G., & King, R. (2021). It’s not in your head: gaslighting, splaining, victim blaming, and other harmful reactions to microaggressions. Perspectives of Psychological Science, 16, 1024-1036. doi: 10.1177/17456916211011963

Kukreja, P., & Pandey, J. (2023). Workplace gaslighting: Conceptualization, development, and validation of a scale. Frontiers in Psychology, 14, 1099485. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1099485