Πώς αντιμετωπίζουμε ως ενήλικες την αρρώστια, την απώλεια, τον θάνατο; Συνήθως με φόβο, ενδεχόμενο τρόμο ή αποφυγή της πραγματικότητας.Όταν όμως έχουμε να αντιμετωπίσουμε την ανακοίνωση ενός τόσο θλιβερού γεγονότος σε ένα παιδί, η κατάσταση γίνεται ακόμη δυσκολότερη. Κι αυτό επειδή οι ίδιοι ως ενήλικες δεν έχουμε μάθει να επικοινωνούμε αποτελεσματικά τα συναισθήματά μας, δεν έχουμε ξεκαθαρίσει τα δικά μας πιστεύω σχετικά με τον θάνατο και φοβόμαστε να τον αντιμετωπίσουμε.
Επομένως, όταν έρχεται η ώρα της ανακοίνωσης ενός θανάτου σε ένα παιδί, καθυστερούμε όσο περισσότερο γίνεται την πληροφόρησή του, προσπαθούμε να ωραιοποιήσουμε την κατάσταση, βρίσκουμε απίθανες εξηγήσεις και δικαιολογίες, που απέχουν μακράν από την αλήθεια και καταβάλλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια να το αποσπάσουμε από το όποιο αρνητικό συναίσθημα του. Έτσι, ωστόσο, μπλοκάρουμε τη φυσική διαδικασία του πένθους και στερούμε από το παιδί τη δυνατότητα να βιώσει τον θάνατο ως αυτό που πραγματικά είναι: αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής.
Τα στάδια του πένθους, τώρα, είναι λίγο πολύ γνωστά:
- άρνηση/σοκ/απομόνωση
- θυμός
- διαπραγμάτευση
- κατάθλιψη
- και τελικά, αποδοχή.
Ο τρόπος, όμως, που ο κάθε άνθρωπος πενθεί και θλίβεται διαφέρει, καθώς κάποιοι εξωτερικεύουν εύκολα τα συναισθήματά τους, ενώ άλλοι δεν μπορούν να εκφράσουν τη θλίψη τους. Δεν περνάνε όλοι οι άνθρωποι και από τα πέντε αυτά στάδια, ενώ κάποιοι διέρχονται μέσα από αυτά. Απαραίτητο, πάντως, είναι να βιώσουν την κατάσταση, ώστε να επέλθει το τελικό στάδιο της αποδοχής.
Η συμπτωματολογία του πένθους είναι ευρεία. Πιθανές συναισθηματικές εκδηλώσεις αποτελούν οι ενοχές, η κατάθλιψη, οι τύψεις, η απομόνωση, η σύγχυση και το άγχος, ο θυμός, ο φόβος, ενώ οι πιο συχνές συμπεριφορικές εκδηλώσεις στα παιδιά αφορούν σε χαμηλή απόδοση στο σχολείο, διατροφικές διαταραχές, διαταραχές ύπνου, νυχτερινή ενούρηση, παλινδρόμηση σε πρότερα στάδια, βίαιη συμπεριφορά, οργανικά προβλήματα, παραβατικότητα. Αναλόγως της ηλικίας συναντάμε διαφορετικά συμπτώματα, με κάποια κοινά σε όλες τις ηλικίες (π.χ. θλίψη, άγχος, σύγχυση).
Η κάθε ηλικία έχει το δικό της τρόπο αντίληψης, επομένως η συμπεριφορά μας πρέπει να κατευθύνεται κυρίως από το αναπτυξιακό στάδιο του κάθε παιδιού. Σε κάθε στάδιο αναγκαία είναι η πλήρης αποδοχή των συναισθημάτων του παιδιού, χωρίς να απορρίπτουμε κανένα ως υπερβολικό ή ασήμαντο, επειδή εμείς το κρίνουμε έτσι, ή , ακόμη χειρότερα, επειδή εμείς δεν μπορούμε να το αντέξουμε.
Η βασική αρχή είναι μια: μιλάμε απλά, κατανοητά, χωρίς υπεκφυγές.
Ως 2 ετών, το παιδί δεν δύναται να αντιληφθεί τη μονιμότητα του θανάτου κι επομένως ο θάνατος βιώνεται ως εγκατάλειψη, ενώ συχνά αναμένεται η επιστροφή στην αρχική κατάσταση, μιας που ο θάνατος θεωρείται αναστρέψιμο γεγονός. Χρειάζεται ένα σταθερό, ασφαλές πλαίσιο, με συγκεκριμένη ρουτίνα φροντίδας και εκπλήρωσης των βασικών και συναισθηματικών αναγκών του βρέφους / νηπίου.
Από το 3ο έτος, τα παιδιά προσπαθούν να αντιληφθούν την κατάσταση μέσω συνεχών, πανομοιότυπων ερωτήσεων. Επιπλέον, το παιδί βρίσκεται στην ηλικία της αχαλίνωτης φαντασίας. Ενώ ο θάνατος ακόμη ερμηνεύεται ως αναστρέψιμο γεγονός, το παιδί τείνει να κατηγορεί τον εαυτό του για την απώλεια, να αισθάνεται ενοχές, να ελπίζει σε επιστροφή του αγαπημένου προσώπου. Ο ρόλος του ενήλικα είναι καθοριστικός, και κυρίως καθησυχαστικός, μιας που το παιδί μέσω των επαναλαμβανόμενων ερωτήσεων προσπαθεί κυρίως να απαλύνει τις τύψεις που αισθάνεται (π.χ. δεν ήμουν καλό παιδί και η μαμά έφυγε μακριά). Το παιδί ενδεχομένως να παρουσιάσει βίαιη συμπεριφορά ή μεγάλη θλίψη. Τα επεισόδια, όμως, αυτά είναι συνήθως μικρής διάρκειας. Έτσι βλέπουμε τη μια στιγμή το παιδί να βρίσκεται εκτός εαυτού και στα επόμενα πέντε λεπτά να παίζει ανέμελα. Πιθανή, ακόμη, είναι η παλινδρόμηση σε συμπεριφορές μικρότερης ηλικίας, οι διαταραχές ύπνου και διατροφής. Η συνειδητοποίηση της πραγματικότητας γίνεται κυρίως μέσω των αλλαγών στη ρουτίνα και την καθημερινότητα.
Από το 6ο με 7ο έτος, καθώς αναπτύσσεται η λογική σκέψη, το παιδί μπορεί να αντιληφθεί τη μονιμότητα της απώλειας και να συσχετίσει γεγονότα με αποτελέσματα. Συνεχίζει να υπάρχει έντονη η ελπίδα για αναστρεψιμότητα του θανάτου, ενώ κυριαρχεί η τάση γενίκευσης του αποτελέσματος. Για παράδειγμα, ο παππούς είχε πυρετό και πέθανε, άρα αν έχω πυρετό θα πεθάνω. Το παιδί ενδεχομένως να αναπτύξει φοβίες περί θανάτου, που θα το συντροφεύουν εφ’ όρου ζωής. Ο ενήλικας παίζει κυρίαρχο λόγο στο να αισθανθεί το παιδί ασφάλεια, να βοηθηθεί να βρει τις κατάλληλες λέξεις έκφρασης των συναισθημάτων του, να επεξεργαστεί το πένθος, ώστε να επέλθει η αποδοχή.
Από την έναρξη της εφηβείας περίπου εως και την ενηλικίωση, οι γνωστικές διαδικασίες έχουν πλέον ολοκληρωθεί και η αντίληψη του θανάτου είναι πλήρης. Επειδή ακόμη είναι δύσκολη η έκφραση των συναισθημάτων και κυρίαρχη τάση η παρορμητικότητα, ο ενήλικας καλείται να σταθεί δίπλα στο παιδί, βοηθώντας το να αποφύγει την αγωνία και το άγχος που μπορεί να προκαλέσει η είδηση του θανάτου. Ενδεχομένως να χρειαστεί η βοήθεια ειδικού, ιδιαίτερα αν το παιδί παρουσιάσει κοινωνική απομόνωση, κατάθλιψη, βιαιότητα ή διατροφικές διαταραχές σε ανησυχητικό βαθμό.
Μερικές συνήθεις φράσεις, τώρα, των ενηλίκων που προκαλούν σύγχυση, αντί να βοηθούν:
- Πού πήγε;
Πήγε στον ουρανό / πέταξε ψηλά / έφυγε/ λείπει ταξίδι / κοιμήθηκε / έκλεισε τα μάτια του
- Γιατί;
Επειδή: τον πήρε ο Θεός / τον ήθελαν παρέα οι άγγελοι / ήταν πολύ καλός
- Που βρίσκεται τώρα;
Στα αστέρια / μας βλέπει από ψηλά / είναι δίπλα μας
Ειδικά στις μικρότερες ηλικίες, όπου η φαντασία μπερδεύεται με την πραγματικότητα, παρόμοιες φράσεις ενισχύουν το αίσθημα εγκατάλειψης και την πεποίθηση πως ο θάνατος είναι αναστρέψιμο γεγονός. Στις νηπιακές ηλικίες τέτοιες δηλώσεις είναι εν δυνάμει επικίνδυνες, μιας που έχουν σημειωθεί περιστατικά όπου το παιδί προσπάθησε να πετάξει για να φτάσει στον ουρανό, έφυγε από το σπίτι για να πάει να βρει τον αποθανόντα κλπ.
Επίσης, η έκφραση κοιμήθηκε μπορεί να ωθήσει τα παιδιά να συνδυάσου τον ύπνο με τον θάνατο και να προκληθεί φόβος και διαταραχές ύπνου, όπως και η γενικόλογη φράση: αρρώστησε, χωρίς αναφορά σε συγκεκριμένη αρρώστια. Οι αναφορές, πάλι, πως είναι πάντα δίπλα μας, μας παρακολουθεί κλπ, ενισχύουν τη σύγχυση και προκαλούν φόβο, καθώς κι ενοχικές συμπεριφορές.
Η κάθε οικογένεια μπορεί να επεξηγήσει τον θάνατο σύμφωνα με τα θεολογικά της πιστεύω, με βάση τις πραγματικές διδαχές της εκάστοτε θρησκείας, και όχι δοξασίες που μπερδεύουν το παιδί και αντί να ενισχύουν το θρησκευτικό αίσθημα του, το οδηγούν να αποκτήσει φόβο ή και απέχθεια προς αυτόν ( για παράδειγμα: αν ο Θεός είναι καλός, γιατί μου πήρε τον μπαμπά μου;) .
Η προσπάθεια να ωραιοποιήσουμε τα λόγια μας και να αποφύγουμε συγκεκριμένες λέξεις τις περισσότερες φορές κρύβει τη δική μας αδυναμία αντιμετώπισης του θανάτου. Η αλήθεια, ωστόσο, είναι μια, ανεξαιρέτως προσωπικών πεποιθήσεων, αντιλήψεων και δυσκολιών έκφρασης. Όσο μικρότερη είναι η ηλικία, τόσο πιο απλή και λιτή η επεξήγηση.
Πώς μπορείτε να βοηθήσετε τη διαδικασία πένθους:
- Ακούστε με προσοχή το παιδί.
- Ενθαρρύνετε την έκφραση των συναισθημάτων.
- Μοιραστείτε την θλίψη σας, χωρίς τραγικές εκδηλώσεις.
- Αφήστε το παιδί να κλάψει, χωρίς απόσπαση.
- Απαντήστε σε κάθε ερώτηση ξεκάθαρα, με ειλικρίνεια.
- Παρακολουθήστε τις συμπεριφορές που συνδέονται με την απώλεια.
- Εξηγήστε τον κύκλο της ζωής με απλά λόγια, αναλόγως του αναπτυξιακού σταδίου που βρίσκεται το παιδί.
- Παροτρύνετε το παιδί να επιστρέψει στη ρουτίνα του, χωρίς να το πιέσετε όμως.
- Δημιουργείστε ένα ασφαλές, σταθερό περιβάλλον για το παιδί.
- Επεξεργαστείτε τα δικά σας συναισθήματα ώστε να μπορέσετε να επικοινωνήσετε αποτελεσματικά την απώλεια στο παιδί.
- Δώστε χώρο και χρόνο στο παιδί να εκφράσει τον πόνο του.
Η παρουσία του παιδιού στη διαδικασία ταφής μπορεί να συντελέσει στη συνειδητοποίηση του τελεσίδικου του θανάτου, ειδικά σε ένα μικρότερο παιδί, αρκεί να υπάρχει η συνεχής παρουσία ενός σταθερού ενήλικα. Αν όμως υπάρχουν υπόνοιες πως θα υπάρξουν τραγικές εκδηλώσεις θρήνου, καλύτερα το παιδί να απέχει. ‘Ενα μεγαλύτερο παιδί καλύτερα να αποφασίσει μόνο του αν θέλει να παρευρεθεί στο εκάστοτε τελετουργικό ταφής.
Ας μη ξεχνάμε πως η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου είναι ένα θλιβερό γεγονός, το οποίο όμως θα συναντήσουμε πολλές φορές στη διάρκεια της ζωής μας. Το καλύτερο δώρο στα παιδιά μας είναι να τα μάθουμε να αντιμετωπίζουν κατά πρόσωπο τη θλίψη τους, την απώλεια και το πένθος τους, χωρίς να μένουν κατάλοιπα και φόβοι.
