Ο θεός Διόνυσος είναι από τους πιο αγαπητούς, πολύπλευρους και ενθουσιώδης του Δωδεκάθεου. Γνωστός ως θεός του κρασιού και του γλεντιού, στενά συνδεδεμένος με το αρχαιοελληνικό δράμα, το οποίο εξελίχθηκε από τους διονυσιακούς διθυράμβους (λατρευτικά άσματα), καθώς και αντιπροσωπευτικός της σεξουαλικής απελευθέρωσης, ειδικά μέσω της σχέσης του με την θεά του Έρωτα και της Ομορφιάς Αφροδίτη, παραμένει από τις πιο γοητευτικές προσωπικότητες της ελληνικής μυθολογίας. Ωστόσο σε όποιον διαβάσει τις Βάκχες (Βάκχαι) του Ευριπίδη, ίσως η πιο πλούσια πηγή πληροφοριών για την Διονυσιακή θρησκεία, γίνεται άμεσα φανερό ότι ο θεός είναι πολύ πιο πολυδιάστατος από όσα πρεσβεύει η εμπεριστατωμένη κοινή γνώμη, η οποία αναγνωρίζει σχεδόν αποκλειστικά την διασκεδαστική του διάσταση. Ένα από τα ερωτήματα που γεννάται κατά την ανάγνωση του έργου είναι ποια η σχέση του θεού με το γυναικείο φύλο; Είναι άραγε ο Διόνυσος απελευθερωτής ή μήπως ένας ακόμη εκμεταλλευτής;
Η Πλοκή
Οι Βάκχες περιγράφουν τον ερχομό του Διονύσου στην Θήβα από την Μικρά Ασία, με σκοπό να εμπεριστατωθεί ως θεότητα στην γη των προγόνων του. Παρόλο που ο Διόνυσος είναι εγγονός του πρώτου Θηβαίου βασιλιά Κάδμου, ο λαός στην Θήβα αμφισβητεί την θεϊκή του υπόσταση, με πρώτο απ’ όλους τον τωρινό βασιλιά και ξάδελφο του Πενθέα. Οι Βάκχες είναι το μόνο ελληνικό έργο στο οποίο ο Διόνυσος πρωταγωνιστεί ως ανθρωποποιημένος θεός. Μεταμφιεσμένος ξεσηκώνει τις γυναίκες της Θήβας, οι οποίες ως Μαινάδες τον λατρεύουν στα δάση του Κιθαιρώνα. Οι άνδρες της Θήβας είναι δύσπιστοι ως προς τον νέο θεό και η ισχυρογνωμοσύνη του Πενθέα φέρει ως αποτέλεσμα τον θάνατό του μέσω διαμελισμού στα χέρια της ίδιας του της μητέρας Αγαύης. Στο τέλος η δύναμη του θεού Διονύσου γίνεται πλέον εμφανής. Πώς καταλήγουμε ωστόσο στον πιθανό χαρακτηρισμό του Διονύσου ως ο πρώτος φεμινιστής μέσω αυτής της τραγωδίας;
Διόνυσος και Φεμινισμός
Αρχικά, ο Διόνυσος είναι ο μοναδικός άνδρας θεός του Δωδεκάθεου ο οποίος έχει γυναίκες ακολούθους, τις λεγόμενες Μαινάδες. Οι υπόλοιποι θεοί είχαν κατά κύριο λόγο ακολούθους του ίδιου φύλου. Όταν έφτασε στην Θήβα οι γυναίκες κάτοικοι ήταν εκείνες που τον αναγνώρισαν και τον αποδέχτηκαν άμεσα ως θεότητα και εξελίχθηκαν με την σειρά τους σε Μαινάδες. Οι άνδρες εν αντιθέσει ήταν δύσπιστοι και αντιδραστικοί. Ο γυναικείος πληθυσμός παρουσιάζεται να εγκαταλείπει τα νοικοκυρικά και συζυγικά του καθήκοντα, να σπάει τα δεσμά του οικιακού εγκλεισμού, και ελεύθερος πλέον, υπό την επήρεια του Διονύσου, να φτάνει στα δάση του Κιθαιρώνα, όπου και τον λατρεύει με εκστατικούς χορούς, μέθη και ερωτοτροπίες. Οι γυναίκες έχουν για συντροφιά τα ζώα του βουνού και περιγράφονται να κραδαίνουν φίδια και να θηλάζουν κουτάβια λύκων. Τα όρια μεταξύ ανθρώπινης και ζωικής φύσης γίνονται ασαφή, καθώς οι επερχόμενες Μαινάδες εγκαταλείπουν τα στοιχεία του πολιτισμού και επιστρέφουν στην φυσική κατάσταση του ανθρώπου, μέσα σε εκστατικό αλλά και εξαιρετικά ευτυχισμένο κλίμα. Ωστόσο η μεταμόρφωση αυτή δεν είναι ενδιαφέρουσα μονάχα επειδή φανερώνει την διττή φύση του ανθρώπινου ζώου. Επιτυγχάνει επίσης στο να θέσει τον Διόνυσο στην θέση του απελευθερωτή του γυναικείου φύλου. Υπό την καθοδήγησή του οι γυναίκες ζουν ελεύθερες και ευτυχισμένες, υιοθετώντας πρακτικές οι οποίες, παρά τον συμβατικό χαρακτηρισμό τους ως απρεπείς, είναι πολύ πιο κοντά στην φυσική τους κατάσταση, απ’ ότι ο εγκλεισμός τους στο σπίτι και η υπακοή στους συζύγους τους. Το γεγονός ότι οι Θηβαίοι άνδρες δεν συμμετέχουν στους εορτασμούς δείχνει πρώτον ότι απειλούνται από την υβριδική φύση του Διονύσου και δεύτερον ότι δεν είναι πρόθυμοι να εγκαταλείψουν την θέση τους ως καταπιεστές. Ο Διόνυσος περιγράφεται με μακριά μαλλιά και θηλυκά, γλυκά χαρακτηριστικά και οι γυναίκες έλκονται από αυτό. Όμως είναι ταυτόχρονα σκληρός και παντοδύναμος, όπως άλλωστε και οι Μαινάδες, οι οποίες κατέχουν υπεράνθρωπη σωματική δύναμη, η οποία τις καθιστά ικανές να διαμελίσουν έναν ενήλικο άνθρωπο με μηδαμινή προσπάθεια. Αν θεωρήσουμε τον Διόνυσο ως μεταφορά της δυναμικότητας που κρύβει ο άνθρωπος μέσα του, και δη οι γυναίκες, η οποία όταν απελευθερωθεί μπορεί να γίνει τόσο καταστροφική όσο είναι και όμορφη, τότε ο χαρακτηρισμός του συγκεκριμένου θεού ως φεμινιστή είναι δικαιολογημένος. Υπάρχει ωστόσο και ο αντίθετος τρόπος να αναλυθεί το συγκεκριμένο ζήτημα.
Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε στην μελέτη μας της τραγωδίας ότι όλες οι γυναίκες, με πιο φανερό παράδειγμα την Αγαύη, δεν πράττουν όσα πράττουν συνειδητά. Όταν η Αγαύη σκοτώνει τον γιο της δεν έχει επίγνωση της φρικαλεότητας που διαπράττει και όταν συνέρχεται από την επήρεια του Διονύσου το μετανιώνει πικρά. Τίθεται επομένως το ερώτημα, είναι οι Θηβαίες γυναίκες πράγματι απελευθερωμένες ή μήπως γίνονται τα άβουλα υποχείρια ενός ακόμη πιο ισχυρού δυνάστη; Ειδικά αν θεωρήσουμε τον θεό Διόνυσο ως υπαρκτή προσωπικότητα και όχι ως αλληγορία, όπως άλλωστε οι αρχαίοι τον θεωρούσαν, ο ρόλος του ως χειριστικό άτομο εξουσίας γίνεται προφανής. Επιπλέον είναι πρωτοφανές ότι προκειμένου να γελοιοποιήσει τον άπιστο Πενθέα τον ξεγέλασε ούτως ώστε να φορέσει γυναικεία ενδυμασία και μία μακριά περούκα και να παρουσιαστεί στην Θήβα ως γυναίκα, κάτι που σύμφωνα με τον θεό θα τον ταπείνωνε. Αυτή σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται για συμπεριφορά κάποιου αξιόλογου φεμινιστή. Επομένως δεν είναι περίεργο που παρόλη την έλξη που ακόμα ασκεί στους αναγνώστες και τις αναγνώστριες, καθώς και την αδιαμφισβήτητα προοδευτική φύση του Διονύσου, πολλές φεμινίστριες κριτικοί έχουν απορρίψει την ιδέα πως οι Βάκχες είναι φεμινιστικό έργο.
Συμπερασματικά
Πού καταλήγει κανείς έπειτα από αυτόν τον συλλογισμό; Προσωπικά θεωρώ ότι δεν υπάρχει σωστή και λανθασμένη άποψη. Κάποιος ειδικός θα μπορούσε σαφώς να διαφωτίσει το αναγνωστικό κοινό και κάθε αρχάριο μελετητή επί του θέματος, όμως πιστεύω ότι η άποψη που θα σχηματίσει ο απλός αναγνώστης ως προς το έργο και τον ίδιο τον Διόνυσο είναι σε μεγάλο βαθμό θέμα προσωπικής οπτικής. Εγώ επιλέγω να θεωρήσω τον Διόνυσο ως συμβολικό απελευθερωτή των γυναικών, ή ακόμη καλύτερα ως εκπρόσωπο της ωμής δύναμης που θέλει κάθε άνθρωπο ελεύθερο. Οι γυναίκες ίσως και να απαντούν πιο έντονα στο κάλεσμά του απλά επειδή ήταν (και είναι) συστημικά πιο καταπιεσμένες από τους άνδρες. Δεν νομίζω ότι είναι μάλιστα τυχαίο το γεγονός ότι ο Διόνυσος αντικατέστησε, σύμφωνα με πολλούς μύθους, την θεά Εστία στον Όλυμπο, η οποία πρέσβευε την τάξη, τα οικιακά και την οικογένεια. Είναι επαναστατικός φορέας αλλαγών και νομίζω, ή τουλάχιστον επιλέγω να πιστεύω, ότι ορισμένες πατριαρχικές πινελιές στο έργο δεν μπορούν να αναμετρηθούν με την διάθεση ριζικής αναμόρφωσης και χειραφέτησης της Διονυσιακής θρησκείας.
