Ο Φώτης Κόντογλου υπήρξε κύριος εκπρόσωπος της γενιάς του ’30, λογοτέχνης και ζωγράφος. Η απλότητα και η ελληνικότητα, δύο έννοιες σχεδόν ταυτόσημες, εκφράζονται έντονα στα έργα του. Αποτυπώνει τον κόσμο γύρω μας με έναν δικό του ύφος, που διακυμαίνεται από το μελιστάλαχτο στο καυστικό. Με λιτές γραμμές και γήινα χρώματα υμνεί την απλότητα στα πάντα, προσδίδοντας τους όμως ουράνια χαρακτηριστικά και κάνοντας το μικρό και καθημερινό να είναι ταυτόχρονα μέγα μυστήριο. Ζωγραφίζοντας με λέξεις και γράφοντας με χρώματα, ο Κόντογλου καταφέρνει να μας μυήσει στο μεγάλα μυστήρια του κόσμου.
«Όποιος δε νιώθει τα μυστήρια που του ξεσκεπάζονται, σαν απομείνει μοναχός, δε θα νιώσει τίποτε, όπου κι αν πάγη, ας είναι και στον πιο εξωτικό και χιλιομακρυσμένον κόσμον.»
Φώτης Κόντογλου
Advertising
Τα παιδικά του χρόνια
Ο Φώτης Κόντογλου γεννήθηκε τον Νοέμβριο του 1895 στο Αϊβαλί της Μικράς Ασίας. Πατέρας του ήταν ο ναυτικός Νικόλαος Αποστολέλλης και μητέρα του η Δέσπω Κόντογλου. Σε πολύ μικρή ηλικία έχασε τον πατέρα του κι έτσι ο μικρός Φώτης με τα τρία αδέρφια του μεγάλωσαν υπό την κηδεμονία του Στέφανου Κόντογλου, αδερφού της μητέρας τους, ο οποίος ήταν ηγούμενος της Μονής της Αγίας Παρασκευής. Έτσι κρατήθηκε το επώνυμο από την πλευρά της μητέρας, προς τιμήν του ανθρώπου που τον μεγάλωσε. Όπως ήταν φυσικό, η ζωή κοντά στην εκκλησία, λόγω του κηδεμόνα του, επηρέασε τον λογοτέχνη και ζωγράφο, όχι μόνο στην τέχνη, αλλά και γενικότερα σε κάθε τομέα της ζωής. Ο Φώτης Κόντογλου, από παιδί ως την στιγμή που πέθανε, έζησε με την ορθόδοξη χριστιανική πίστη βαθιά χαραγμένη μέσα του, κι αυτό εκφράζεται έντονα στην εργογραφία του.
Μέχρι το 1912 που τέλειωσε το σχολείο, έμεινε στο Αϊβαλί . Από μαθητής ακόμα, ο Κόντογλου, έδειξε τις καλλιτεχνικές του τάσεις διακοσμώντας με τις ζωγραφιές του το μαθητικό περιοδικό ΜΕΛΙΣΣΑ ,το οποίο εξέδιδε μαζί με μια ομάδα συμμαθητών του. Ήδη η ζωγραφική τον είχε κερδίσει.
Από το Αϊβαλί στις πρωτεύουσες τις Ευρώπης
Το 1913 γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα και για να τα βγάλει πέρα, εργαζόταν ως ρετουσέρ σε ένα φωτογραφείο. Ένα χρόνο μετά συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι εγκαταλείποντας την σχολή της Αθήνας. Εκεί, μελέτησε σε διάφορες σχολές ζωγραφικής ποικίλα έργα και για να κερδίζει τα προς το ζην συνεργάστηκε με το περιοδικό «Illustration.» Μάλιστα, το 1916 κατάφερε να κερδίσει το πρώτο βραβείο σ’ ένα διαγωνισμό του περιοδικού σχετικά με την εικονογράφηση βιβλίων. Το σπουδαίο βιβλίο « Η πείνα» του Κνουτ Χάμσουν ήταν αυτό, του οποίου η εικονογράφηση, του χάρισε την πρωτιά.
Παράλληλα με τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες και ενασχολήσεις, ο Κόντογλου δούλεψε πολύ σκληρά για την επιβίωσή του και για να εκπληρώσει όσα ήθελε. Για αυτό τον λόγο, δεν δίστασε να εργαστεί ως ανθρακωρύχος και ως τορναδόρος.
Την επόμενη χρονιά την αφιέρωσε σε ταξίδια στην Πορτογαλία και στην Ισπανία, επιστρέφοντας στο Παρίσι το 1918. Ένα χρόνο αργότερα, αποφάσισε να γυρίσει στην αγαπημένη του πατρίδα, το Αϊβαλί, όπου δίδαξε Γαλλικά και Τεχνικά στο Παρθεναγωγείο, όπου είχε διοριστεί.
Ο δρόμος της προσφυγιάς
«Μυστήριο μεγάλο είναι το πως έρχεται στον κόσμο ο άνθρωπος. Εμένα το γραφτό μου ήτανε να γεννηθώ στην Ανατολή, αλλά η ρόδα της τύχης, που γυρίζει ολοένα, ξερρίζωσε από τα θεμέλιά του τον τόπο μου και μ’ έρριξε στην ξενητειά, σ’ ανθρώπους που μιλούσανε την ίδια γλώσσα με μένα, πλήν όμως που είχανε άλλα συνήθεια.»
Τα παραπάνω είναι τα ίδια τα λόγια του καλλιτέχνη. Φαίνεται πως του στοίχισε η αναγκαστική, αυτή τη φορά, ξενιτειά.
Δυστυχώς, στην αγαπημένη του πατρίδα δεν πρόλαβε να χαρεί τα χρόνια της διδασκαλίας. Το 1921 έγινε η επιστράτευση για την Μικρασιατική Εκστρατεία, στην οποία συμμετείχε ενώ αργότερα ακολούθησαν τα θλιβερά γεγονότα που οδήγησαν στην προσφυγιά χιλιάδες ανθρώπους. Ανάμεσά σε αυτούς και ο Φώτης Κόντογλου βρέθηκε σε ένα Καΐκι, ν’ αφήνει πίσω την αγαπημένη του πατρίδα.
Όλα αυτά τα γεγονότα ταρακούνησαν την ψυχή του, και λόγω και της αγάπης που είχε στον Χριστό, ήδη από τη παιδική του ηλικία, το 1923 οδηγήθηκε στο Άγιο Όρος με σκοπό να μονάσει. Η επίσκεψη αυτή στο λεγόμενο «Περιβόλι της Παναγιάς» του χάρησε πολλά καλλιτεχνικά, κυρίως ερεθίσματα, ωστόσο, τελικά η θέληση να προσφέρει ο ίδιος στον κόσμο αποδείχθηκε δυνατότερη κι έτσι δεν παρέμεινε.
Η ζωή με την τέχνη
Το 1923 είναι η χρονιά που ο Κόντογλου θα αρχίσει να γίνεται γνωστός στο Αθηναϊκό κοινό για την ζωγραφική του, πραγματοποιώντας την πρώτη του έκθεση στο Λύκειο Ελληνίδων. Παράλληλα, η συγγραφή έχει ήδη αρχίσει να τον κερδίζει σχεδόν όσο και η ζωγραφική. Μέσω της γραφής ανακαλύπτει έναν νέο τρόπο, εκφράζοντας, ίσως, όσα δεν μπορεί να αποτυπώσει μέσα από τη ζωγραφική. Αυτό τον οδηγεί, το 1925, στην έκδοση του δικού του περιοδικού με τίτλο «Φιλική Εταιρεία,» ενώ λίγο αργότερα ξεκινά να συνεργάζεται με το περιοδικό «Ελληνικά Γράμματα».
Εκείνα τα χρόνια δημιουργεί και την οικογένειά του με την σύζυγό του Μαρία Χατζηκαμπούρη. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1927, το ζευγάρι αποκτά την μοναχοκόρη του Δέσποινα. Το 1933 λαμβάνει το πτυχίο του από τη Σχολή Καλών Τεχνών και μετέπειτα βρίσκεται να διδάσκει Ζωγραφική και Ιστορία της Τέχνης στο Κολέγιο Αθηνών. Στα χρόνια που ακολουθούν ο σπουδαίος ζωγράφος κάνει εξαιρετικές εργασίες, συντηρώντας εικόνες και τοιχογραφίες σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία στην Κέρκυρα, στο Κάιρο και στην Αθήνα, καθώς και σε ναούς του Μυστρά.
Τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής
Τα χρόνια της κατοχής βασανίζουν τον Κόντογλου και την οικογένειά του όπως και όλους τους Έλληνες. Αναγκάζεται να πουλήσει το σπίτι του με αντίτιμο μόλις ένα σακί αλεύρι. Φιλοξενείται, για αρκετό καιρό, σε σπίτια φίλων και καταλήγει τελικά να εγκατασταθεί σε ένα γκαράζ. Παρά τις κακουχίες, δεν αφήνει την αγάπη που έχει για την τέχνη, αφού η ανάγκη να εκφράζει τους προβληματισμούς του γράφοντας γίνεται εντονότερη. Δημοσιεύει τα κείμενα του στα περιοδικά: «Γράμματα,» «Φιλολογική Κυριακή» και «Ορίζοντες,» ενώ από το 1948 αρθρογραφεί σταθερά και ως το τέλος της ζωής του στην εφημερίδα «Ελευθερία.»
Παράλληλα για να κερδίσει επιπλέον χρήματα μεταφράζει ξένα έργα στα ελληνικά και στα επόμενα χρόνια εκδίδει σταδιακά τα βιβλία του. Μερικά από τα πιο γνωστά συγγράμματά του είναι: «Ευλογημένο καταφύγιο,» « Το Αϊβαλί η πατρίδα μου,» «Μυστικά άνθη,»«Αδάμαστες ψυχές,» « Ο καστρολόγος,» «Σημείον Μέγα» και άλλα.
Ευλογημένο καταφύγιο η απλότητα
«…Οἱ ἄνθρωποι βρίσκονται σὲ ἀκατάπαυστη κίνηση, σὰν μανιακοί. Ἄλλοι τρέχουνε ἀπὸ δῶ, ἄλλοι ἀπὸ κεῖ. Ὅλοι βιάζονται. Δοξάζω τὸν Θεὸ ἅμα δῶ κανέναν νὰ πορεύεται ἥσυχα, χωρὶς νὰ βιάζεται!… Ἄλλοι τρέχουνε λαχανιασμένοι νὰ πιάσουνε τὴ χρυσὴ ρόδα, ποὺ τὴν κυλᾶ μπροστά τους ὁ διάβολος, ποὺ τὸν λέγανε Ἑρμῆ… Ἄλλοι κάνουνε λογῆς-λογῆς συνέδρια, καὶ συζητᾶνε περὶ ἀνέμων καὶ ὑδάτων, ἄλλοι μαζεύονται κι ἀλληλοθαυμάζονται κι ἀλληλομισοῦνται σὲ σωματεῖα, σὲ συλλόγους, σὲ ἑταιρεῖες, ἄλλοι μαζεύονται σὰν τὰ μυρμήγκια κατὰ χιλιάδες καὶ βλέπουνε τὰ λεγόμενα μάτς… ἄλλοι ἐκθέτουνε τὰ ἔργα τῆς τέχνης τους καὶ καμαρώνουνε, ὡς ποὺ νὰ περάσουνε δυὸ-τρεῖς μέρες καὶ νὰ τοὺς ξεχάσουνε οἱ θαυμαστές τους, ἄλλοι τυπώνουνε βιβλία,ἄλλοι βγάζουνε λόγους σὰν βραχνιασμένοι βάτραχοι… Ὅλοι,τέλος πάντων, καταγίνονται μὲ ὅλα, ὅσα μποροῦνε σὲ τοῦτον τὸν ντουνιά, γιὰ νὰ ξεχάσουνε τὸν ἑαυτό τους, γιὰ νὰ μὴν ἀπομένουνε μοναχοὶ καὶ δοῦνε τὴ γύμνια τους, τὴ μιζέρια τους, τὸ χάος ποὺ τοὺς ζώνει…»
Από το βιβλίο «Εὐλογημένο καταφύγιο» τοῦ Φώτη Κόντογλου, ἐκδόσεις Ἀκρίτας.
Για τον Φώτη Κόντογλου η πίστη του στον Θεό, η ζωγραφική και τα γράμματα καθώς και ο απλοϊκός τρόπος ζωής ήταν ό,τι αγαπούσε περισσότερο. Θα λέγαμε πως αυτά ήταν το ευλογημένο καταφύγιό του. Υπήρξε λάτρης της ελληνικής φύσης και του ελληνικού τρόπου ζωής, όπως επίσης και των παραδόσεων και της ορθοδοξίας, και θεώρησε χρέος του να εκφράσει αυτές τις αξίες και να τις μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές, μέσω τον έργων του. Σε μια εποχή, όπου έβλεπε, προς το τέλος της ζωής του, να έρχεται η αλλοίωση της ελληνικότητας, ως απόρροιας του εκδυτικισμού (μιας τάσης που έμπαινε ταχύτατα στη ζωή της χώρας), ο Κόντογλου μέσω της τέχνης του ανέλαβε ένα είδος αποστολής, ώστε να μην ξεχαστούν οι ρίζες και όλα όσα συνθέτουν την ταυτότητά μας, την γνησιότητά μας.
1939, Αὒγουστος.”
Το ύφος και το περιεχόμενο των έργων του
Η γραφή του Κόντογλου είναι απλή, σε λαϊκή αλλά προσωπική γλώσσα. Το ύφος του μοιάζει ναΐφ και υπάρχουν σαφείς επιρροές από τους βίους των Αγίων και τα εκκλησιαστικά κείμενα. Ένα δείγμα της γραφής του αποτελεί το παρακάτω απόσπασμα:
«Εσύ που διαβάζεις τούτα που γράφω,μη με βαρεθείς και πεις πως ολοένα σου λέγω τα ίδια,για το Χριστό,για την απλότητα,για την ταπείνωση.Άμα μπορέσει να καταλάβει η καρδιά σου την γέψη τους,θα δεις πως θα μου δώσεις δίκιο.Σου τα λέω και τα ξαναλέω από τον πόθο που έχω να σου μεταδώσω την μια και μόνη αληθινή χαρά,που κ’εγώ άργησα να τη βρω,μα που τη βρήκα με τη βοήθεια του Θεού·κ η αγάπη σε σένα με κάνει να μην σου κρύψω αυτό το μονοπάτι που μ’ έβγαλε σ’ ένα έμορφο περιβόλι που δεν το υποπτευόμουνα.»
Και σε άλλο κείμενο γράφει:
«Οι άνθρωποι,αν τους βρίσεις ή λογοφέρεις μαζί τους,ή γράψεις γι’αυτούς κακό,έρχεται ώρα που μπορεί να σου το συχωρέσουν.(Δεν βαριέσαι, αδελφέ,ξέχασέ τα!)Κείνο που δεν θα σου συγχωρέσουνε ποτέ και για το οποίο θα σε μισήσουνε,είναι να ζεις κατά τέτοιον τρόπο,που να ντρέπονται εκείνοι για τη δική τους τη ζωή,ναναι η ζωή σου σαν ένας έλεγχος της δικής τους.»
Η ζωγραφική του είναι επίσης επηρεασμένη από την χριστιανική ζωή και την Βυζαντινή τέχνη. Χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του είναι οι λιτές γραμμές, η λιτή θεματολογία, μέσω της οποίας πάντα εκφράζεται η ταπεινότητα, η απλότητα, και η ελληνική παράδοση. Ο Κόντογλου άφησε πίσω του εξαιρετικό έργο. Το 2014 μεγάλο μέρος από το αρχείο του παραχωρήθηκε από τους εγγονούς του στο Βυζαντινό και Χριστιανικό μουσείο Αθηνών.
Οι σπουδαίοι ζωγράφοι Γιάννης Τσαρούχης και Νίκος Εγγονόπουλος υπήρξαν μαθητές του και τον εκτιμούσαν ιδιαίτερα. Στις 13 Ιουλίου του 1965, ο Φώτης Κόντογλου έφυγε από τη ζωή εξ αιτίας μετεγχειρητικών επιπλοκών μετά από την επέμβαση χολής στην οποία είχε υποβληθεί. Η είδηση του θανάτου βρήκε τον μαθητή του Γιάννη Τσαρούχη στη Μυτιλήνη. Εκείνη την ώρα ζωγράφιζε έναν άγγελο.
Στο παρακάτω βίντεο μπορείτε να παρακολουθήσετε ένα πολύ ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ για την ζωή του Φώτη Κόντογλου:
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Κόντογλου / Αποφθέγματα – Ανακτήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση: www.hallofpeople.com – (Τελευταία πρόσβαση 11-7-2020).
Φώτης Κόντογλου – Ανακτήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση: el.wikipedia.org – (Τελευταία πρόσβαση 11-7-2020).
Φώτης Κόντογλου – Εὐλογημένο Καταφύγιο – ἤγουν: Κείμενα γύρω ἀπὸ τὶς ἀθάνατες ἀξίες τῆς ὀρθόδοξης ζωῆς – Ανακτήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://users.uoa.gr/ – (Τελευταία πρόσβαση 11-7-2020).
Φώτης Κόντογλου – Ανακτήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.facebook.com/FotisKontoglou1 – (Τελευταία πρόσβαση 11-7-2020).
