«Μου φτάνει που ξέρω να διαβάζω, γιατί έτσι μαθαίνω αυτά που δεν ξέρω, ενώ όταν γράφεις, γράφεις μόνο αυτά που ξέρεις ήδη.»
Κάπου εκεί το 1980, ο ακαδημαϊκός Ουμπέρτο Έκο σε ηλικία 48 ετών εκδίδει το πρώτο του μυθιστόρημα. Ο τίτλος του πρωτότυπου Il nome della rosa ή αλλιώς το Όνομα του Ρόδου. Ήταν αυτό ακριβώς το βιβλίο που έκανε τον Έκο γνωστό στο ευρύ κοινό, ξεπερνώντας τα 9.000.000 αντίτυπα παγκοσμίως.
Τα πρώτα βήματα του Ουμπέρτο Έκο
Η αρχή της καριέρας του Ουμπέρτο Έκο τοποθετείται πολύ νωρίτερα, περί το 1954, όταν ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο εκπονώντας την διδακτορική του διατριβή στο έργο του Θωμά Ακινάτη. Πάνω σε αυτό εκδόθηκε και το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «Ζητήματα Αισθητικής στον Θωμά Ακινάτη». Μετά τις σπουδές άρχισε την ενασχόλησή του με τη δημοσιογραφία και, παράλληλα, δέχθηκε την θέση του Διευθυντή Πολιτιστικού Προγράμματος στην Κρατική Ιταλική Τηλεόραση. Αυτή η θέση του υπήρξε γι’ αυτόν ένα δίδαγμα ζωής, μια ευκαιρία να δει την κοινωνία μέσα από τα μάτια των ΜΜΕ, που τότε μονοπωλούνταν και ελέγχονταν από την κυβέρνηση. Το 1959 ο Ουμπέρτο Έκο έχασε αυτή τη θέση, γεγονός που φυσικά δεν τον απέτρεψε να επικεντρωθεί στα πραγματικά του ενδιαφέροντα, το γράψιμο και τις διαλέξεις.
Η αρθρογραφία του στην Il Verri και το συγγραφικό του έργο
Σημαντικός σταθμός για τη μετέπειτα καριέρα του Ουμπέρτο Έκο υπήρξε η αρθρογραφία του στην εφημερίδα «Il Verri». Μέσα από τη στήλη αυτή, οι απόψεις του για τη γλωσσολογία και την κοινωνική πραγματικότητα μπήκαν στα σπίτια των Ιταλών. Σε προσωπικό επίπεδο η στήλη αυτή υπήρξε ιδιαίτερα εποικοδομητική καθώς άρχισε να εστιάζει το ενδιαφέρον του και να εκλεπτύνει τις απόψεις του στη σημειολογία. Έγραψε δεκάδες δοκίμια («Πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία», «Μεταξύ ψεύδους και ειρωνείας», «Κήνσορες και θεράποντες» (πρωτότυπος τίτλος στα ιταλικά «apocalittici e integrati»), «Ο υπεράνθρωπος των μαζών», «Θεωρία της σημειωτικής», «Η Αποκάλυψη του Ιωάννη», «Πέντε ηθικά κείμενα», «Δεύτερο ελάχιστο ημερολόγιο», «Η ποιητική του Τζέιμς Τζόις», «Τι πιστεύει αυτός που δεν πιστεύει» κ. ά.), ενώ παράλληλα συνεργάστηκε με πολλές εφημερίδες.
Κύριος άξονας των δοκιμίων του Ουμπέρτο Έκο υπήρξε η πολιτική, όχι με κομματικό χαρακτήρα, αλλά με την έννοια της ενασχόλησης με τα κοινά. Η ευρύτητα ωστόσο των θεμάτων με τα οποία ασχολήθηκε του χάρισαν το προσωνύμιο παντογράφος «tuttografo». Ήταν ένας προβοκάτορας που απολάμβανε τις φυσαλίδες του ακριβού ποτού της γνώσης την οποία ρουφούσε από όλα όσα μπορούσε να αντιληφθεί γύρω του. Βασική του επιδίωξη, να μπορέσει να εξελίξει τους αναγνώστες του και μέσα από το γραπτό του να αλλάξει τον τρόπο που αντιλαμβάνονταν ορισμένα θέματα. Ο Ουμπέρτο Έκο υποστήριζε ότι ανάλογα με τα προσωπικά του βιώματα και το γνωστικό του επίπεδο ο κάθε αναγνώστης θα αντιλαμβανόταν με διαφορετικό τρόπο την πραγματικότητα. «Μια πιθανή σημείωση από έναν πιθανό ερμηνευτή». Αυτό θα οδηγούσε σε μία πολλαπλότητα ερμηνειών, αμφισβητώντας έτσι την διατύπωση παλαιότερων θετικιστών διανοουμένων που υποστήριζαν την ύπαρξη μιας περισσότερο μονόπλευρης σκέψης.
Η στροφή του Ουμπέρτο Έκο στη Σημειολογία
Κάπως έτσι γεννήθηκε η πρώτη του θεωρία στη Σημειολογία. Μετά και από την εκλογή του ως καθηγητή Οπτικών Επικοινωνιών στη Φλωρεντία το 1965, το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον του Ουμπέρτο Έκο άρχισε να στρέφεται στις πολιτιστικές μελέτες και άρχισε να ερευνά τον ρόλο της γλώσσας και της λογοτεχνίας στην κοινωνία, καθώς και την επίδραση της κοινωνίας στη λογοτεχνία και τη γλώσσα. Αντιλαμβανόταν τον κόσμο ως ένα σύνολο σημείων που καθορίζουν την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων. Για να είναι δυνατή αυτή η επικοινωνία θα έπρεπε τα σημεία που χρησιμοποιούν δύο άνθρωποι για να επικοινωνήσουν να είναι κοινά. Ειδάλλως, η διαδικασία θα ήταν αδύνατο να επιτευχθεί. Το 1971 το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια προσέφερε στον Ουμπέρτο Έκο τη θέση του Τακτικού Καθηγητή της Σημειολογίας. Το 1974 ο Έκο οργάνωσε τον Διεθνή Σύνδεσμο Σημειολογικών Μελετών.
Τι είναι τα σημεία; Ο τρόπος με τον οποίο ένας άνθρωπος αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει μία κατάσταση. Μία επικοινωνιακή επινόηση μεταξύ ανθρώπων που σκοπεύουν να εκφράσουν κάτι. Η διαμόρφωση των σημείων είναι ένα πολυσύνθετο αποτέλεσμα της καθημερινής ζώσας εμπειρίας. Ανάλογα το τι βιώνει ο κάθε άνθρωπος καθώς και ο τρόπος που επιλέγει να το βιώσει θα του δώσει την λύση στο μέλλον και για την ερμηνεία άλλων αναλόγων συμβάντων.
Μία σημειολογική προσπάθεια ερμηνείας της πραγματικότητας
Ο Ουμπέρτο Έκο μέσα από την ενασχόληση με την Σημειωτική προσπάθησε να ερμηνεύσει την εξέλιξη της πραγματικότητας την οποία βίωνε. Οι άνθρωποι καθώς και ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούν είναι σε μεγάλο βαθμό το ιστορικό και κοινωνικό αποτέλεσμα της κατάτμησης του κόσμου. Μέσω της σημειωτικής δεν στόχευε να ωστόσο ασχοληθεί με τα κίνητρα των πράξεών τους ούτε με την ηθική αξιολόγηση του αποτελέσματος αυτών των πράξεων, όπως θα έκανε για παράδειγμα ένας ιστορικός. Αυτό που τον ενδιέφερε ήταν η διαμόρφωση της κοινωνίας και κυρίως η εξέλιξη του πολιτισμού μέσα σε αυτή. Σε συνέντευξη που παραχώρησε στο γαλλικό περιοδικό Nouvel Observateur το 1991 ομολόγησε ότι «ένιωθε άβολα στην εποχή του».
«Προσπαθώντας να κατανοήσω τι συμβαίνει είναι ο μόνος τρόπος για να βγω από αυτή την άβολη κατάσταση», είχε δηλώσει.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: «μία επίθεση ηλιθίων»
Είναι γνωστό πως ο Ουμπέρτο Έκο υπήρξε ιδιαίτερα καχύποπτος και σκεπτικιστής απέναντι στην διαρκώς εξελισσόμενη τεχνολογία της επικοινωνίας. Τα σχόλια του για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα χαρακτηριζόταν τουλάχιστον εχθρικά, κάνοντας ο ίδιος λόγο για μία επίθεση από ηλίθιους που τους έχει δοθεί η ευκαιρία να εκφράζονται και να υποβιβάζουν διαρκώς την κοινωνία.
«Έδωσαν δικαίωμα λόγου σε λόχους ηλιθίων οι οποίοι προηγουμένως δεν μιλούσαν παρά μόνο σε μπαρ, μετά από ένα ποτήρι κρασί. Τότε δεν έκαναν κακό στους υπόλοιπους. Εκεί κάποιος τους έκοβε την κουβέντα ενώ τώρα έχουν το ίδιο δικαίωμα να μιλούν όσο και ένα βραβείο Νόμπελ».
Εμφανής ήταν και η αντιπάθειά του για τα κινητά τηλέφωνα και την επιδεικτική χρήση τους ως μέσο ανάδειξης της κοινωνικής θέσης των ανθρώπων. Στο βιβλίο του «Ανάποδα σαν τον κάβουρα», μια συλλογή κειμένων μεταξύ 2000 και 2005, χρησιμοποιεί με ωμότητα στον λόγο του ένα παράδειγμα με στόχο να καταδικάσει την επιδειξιομανία της σύγχρονης κοινωνίας. «Ο ηλίθιος, ο οποίος δίπλα μας ακριβώς μέσα στο τρένο κανονίζει τις οικονομικές του δοσοληψίες φωναχτά, στην πραγματικότητα επιδεικνύεται με ένα καπέλο από φτερά και ένα πολύχρωμο δαχτυλίδι στο πέος».
Η προσπάθεια του να καλλιεργήσει σκεπτόμενους αναγνώστες
Ωστόσο, πραγματική του επιδίωξη μέσα από την σκληρή κριτική των τεχνολογικών μέσων, ήταν να καταφέρει να προβληματίσει τους αναγνώστες του και να βελτιώσει την αντιληπτική τους ικανότητα για τους κινδύνους που ελλοχεύουν. Σε άρθρα του ο Ουμπέρτο Εκο έγραφε στη Liberation το 2009: «Δεν είμαι παρελθοντολόγος». Τον Μάιο του 2015 το σάιτ Le Midi Libre σε συνέντευξη, του θέτει το ερώτημα αν το διαδίκτυο «διαστρέφει τα πνεύματα» ο Έκο απαντά:
«Πρέπει να είσαι οπλισμένος για να το χρησιμοποιήσεις. Είναι σαν ένα πολύ γρήγορο αυτοκίνητο που πρέπει να ξέρεις να οδηγείς. Αλλιώς πας κατευθείαν στον τοίχο. Σε μια κοινωνία πολύχρωμη όπως είναι η δική μας υπάρχει ο ηλίθιος αλλά υπάρχει και ο προσαρμοστικός. Αυτός δηλαδή που μπορεί να ζήσει με ενδιαφέροντα τρόπο αυτή την ποικιλία των σύγχρονων γλωσσών. Δεν μπορώ να αποφανθώ γι’αυτό το θέμα, περιορίζομαι στο να παρατηρώ».
Ο Ουμπέρτο Έκο για τον γραπτό τύπο
Ο Ουμπέρτο Έκο ήταν υπέρμαχος των εφημερίδων καθώς και ο κυριότερος επικριτής τους. Τόνιζε την ιδιαίτερη αξία τους και διατύπωνε με γλαφυρό ύφος την κριτική του για τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζουν τις ειδήσεις. «Οι κρίσεις πουλάνε καλά». Οι ειδήσεις παρουσιαζόταν με φλυαρία ενώ για την ενημέρωση του αρκούνταν στην ανάγνωση των τίτλων. Χαρακτήριζε τον εαυτό του πρώτα ως αναγνώστη και έπειτα ως δοκιμιογράφο. Η ανάγνωση ως διαδικασία ήταν η πηγή της γνώσης του σε αντίθεση με την γραφή όπου, όπως υποστήριζε απλά αναπαράγει την υπάρχουσα γνώση.
Η βιομηχανία των μίντια προωθούσε ένα κοινό μοντέλο παρουσίασης των ειδήσεων. Αυτό ήταν το μεγαλύτερο σφάλμα: η μαζοποίηση του αναγνωστικού κοινού σε ένα πλήρως διαμορφωμένο μοντέλο. Αντίθετα, όπως υποστήριξε, η ομοιομορφία του στυλ είναι μια απευκταία κατάσταση που δεν θα έπρεπε να χαρακτηρίζει τον τύπο. Στο σύγχρονο βορβορώδες παρόν, η παρουσίαση μίας είδησης είναι απαραίτητο να εμπεριέχει την προσωπική άποψη του αρθρογράφου με σαφήνεια. Έτσι δίνεται η δυνατότητα στους αναγνώστες να ενστερνιστούν ή να απορρίψουν μια πρόταση.
Το τέλος του Ουμπέρτο Έκο
Τα θέματα που επέλεγε ο Ουμπέρτο Έκο να θέσει ως προβληματισμό στο κοινό του ήταν πάντοτε σύγχρονα και οι λύσεις που πρότεινε κάθε άλλο παρά οριστικές. Η αμφισβήτηση ήταν τεράστιο προσόν που θα μπορούσε να εξελίξει την κοινωνία επιφανειακά αλλά και σε βάθος, αλλάζοντας για πάντα την μορφή της. Κάπως έτσι έφτασε στο «πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο, στο θάνατο», σε ηλικία 84 ετών σαν σήμερα στις 19 Φεβρουαρίου 2016, με την αρετή της περιέργειας και της αμφισβήτησης να μη τον έχει εγκαταλείψει ποτέ. Ο Ουμπέρτο Έκο πέθανε στο δαιδαλώδες του διαμέρισμα, δίπλα στη βιβλιοθήκη των 30.000 βιβλίων του, έχοντας απολαύσει κάθε λεπτό της ζωής, έχοντας πλάσει και εξερευνήσει με την αδογμάτιστη προσωπικότητα και την πνευματική του φωνή τις πτυχές και τις κοιλότητες αληθινών και φανταστικών κόσμων, ελεύθερα και ασυμβίβαστα: ως ευτυχής φιλόσοφος.
Πηγές: www.elculture.gr Θεωρία Σημειωτικής (1994) Η Σημειολογία στην Καθημερινή Ζωή (1988)
