Στην Ελλάδα του σήμερα, η διακυβέρνηση της χώρας εξαρτάται από τις αποφάσεις και δράσεις πολιτικών και πολιτών. Ο ελληνικός στρατός από την άλλη, βρίσκεται κλεισμένος στους στρατώνες του και ασχολείται μόνο με τα του στρατεύματος. Όμως αυτό δεν ίσχυε πάντα. Στη νεοελληνική και σύγχρονη ιστορία, ο στρατός πραγματοποιούσε πολύ συχνά κινήματα και πραξικοπήματα που αποσκοπούσαν σε αλλαγές του πολιτικού σκηνικού της χώρας.
Στρατιωτικά κινήματα: Λόγοι και αιτίες
Η ελληνική ιστορία είναι απόλυτα συνυφασμένη με τα στρατιωτικά κινήματα και πραξικοπήματα. Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το 1830, μέχρι σήμερα, έχουν πραγματοποιηθεί 21 πραξικοπήματα, επιτυχημένα ή αποτυχημένα. Με αυτά τα κινήματα, πραγματοποιούνταν στρατιωτικές επεμβάσεις στα πολιτικά πράγματα της χώρας με σκοπό την κατάληψη της εξουσίας ή την αλλαγή κυβέρνησης.
Οι στρατιωτικοί συνήθως καταλάμβαναν την εξουσία με τη δύναμη των όπλων με το πρόσχημα της διόρθωσης των κακώς κειμένων της εκάστοτε ελληνικής κυβέρνησης. Άλλες φορές πραγματοποιούσαν κινήματα για να προωθήσουν στην εξουσία τον εκάστοτε πολιτικό της αρεσκείας τους και εκφραστή των θέσεών τους. Υπήρξαν και φορές όπου στρατιωτικοί, ενδεδυμένοι τον κοινοβουλευτικό μανδύα, αποκτούσαν την εξουσία με δημοκρατικά ή πραξικοπηματικά μέσα. Συγκεκριμένα, τον 20ο αιώνα, οι επεμβάσεις του στρατού ήταν περισσότερες από τις εκλογικές αναμετρήσεις ανά περιόδους.
Τα πραξικοπήματα κατά του Καποδίστρια
Στην αυγή της σύστασης του ελληνικού κράτους, υπήρξε και το πρώτο πραξικόπημα κατά κυβέρνησης, μάλιστα δύο φορές στο ίδιο έτος. Το 1831, αρχικά έγινε ανταρσία των Υδραίων και του Ναυτικού, υποκινούμενη από τις οικογένειες Κουντουριώτη και Μιαούλη, κατά του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Ο ναύαρχος Ανδρέας Μιαούλης, επικεφαλής της ανταρσίας, αγνόησε τις συστάσεις του Καποδίστρια, πυρπόλησε τον ναύσταθμο του Πόρου και έπιασε αιχμάλωτο τον Κωνσταντίνο Κανάρη. Ο Κανάρης είχε σταλεί από τον Καποδίστρια για την καταστολή του κινήματος.
Το ίδιο έτος, ο Καποδίστριας δολοφονείται και κυβερνήτης γίνεται ο αδελφός του, Αυγουστίνος, ο οποίος συνέχισε την ίδια συντηρητική πολιτική ανασύστασης του νέου κράτους. Πραγματοποιήθηκε τότε στρατιωτικό κίνημα. Ένοπλοι επαναστάτες απείλησαν ότι θα εισβάλλουν στο Ναύπλιο και θα καθαιρέσουν δια της βίας τον κυβερνήτη. Ο Αυγουστίνος Καποδίστριας παραιτήθηκε. Η Γερουσία κατέφυγε στο Άστρος Κυνουρίας.
Αντιβασιλικά στρατιωτικά κινήματα
Την 3η Σεπτεμβρίου 1843 πραγματοποιήθηκε η ομώνυμη Επανάσταση. Επικεφαλής ήταν ο στρατηγός Ιωάννης Μακρυγιάννης και ο συνταγματάρχης ιππικού Δημήτριος Καλλέργης. Αίτημα του στρατιωτικού κινήματος ήταν η παραχώρηση συντάγματος από τον βασιλιά Όθωνα που κυβερνούσε ως τότε απολυταρχικά και ανεξέλεγκτα (απόλυτη μοναρχία). Το αίτημα του κινήματος («Σύνταγμα!») έδωσε το όνομα στην πλατεία Συντάγματος, μπροστά από τα βασιλικά ανάκτορα, σημερινή Βουλή. Το κίνημα πέτυχε. Ο Όθωνας παραχώρησε σύνταγμα και το πολίτευμα από απόλυτη μοναρχία, μεταβλήθηκε σε συνταγματική μοναρχία.
Το 1862 ο λαός και το στράτευμα θα ξεσηκώνονταν ξανά εναντίον του Όθωνα. Παρά την ύπαρξη συντάγματος, ο Όθων πραγματοποιούσε αυθαιρεσίες και παράνομες επεμβάσεις στην πολιτική ζωή του τόπου προκαλώντας την αντίδραση του λαού και του στρατού. Το κίνημα της Έξωσης του Όθωνα πέτυχε. Ο Βαυαρός έκπτωτος βασιλιάς, εγκατέλειψε την Ελλάδα. Δύο χρόνια αργότερα αντικαταστάθηκε από τον Γεώργιο Α’ και το πολίτευμα μεταβλήθηκε σε βασιλευόμενη δημοκρατία.
Το κίνημα στο Γουδί
Τη νύχτα της 14ης προς 15η Αυγούστου 1909 πραγματοποιήθηκε το κίνημα στο Γουδί από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο. Ο Σύνδεσμος αυτός ήταν μυστική οργάνωση στρατιωτικών που πραγματοποίησε κίνημα κατά της κυβέρνησης Δημητρίου Ράλλη. Σκοπός της οργάνωσης ήταν μεταρρυθμίσεις στο στράτευμα, τη δικαιοσύνη, την παιδεία και γενικότερα στην ελληνική κοινωνία. Επικεφαλής του κινήματος ήταν ο συνταγματάρχης Νικόλαος Ζορμπάς. Κύριο αίτημα και μέλημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου ήταν να κληθεί να αναλάβει την εξουσία, ένας νέος πολιτικός, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, γνωστός τότε ως ηγέτης της Επανάστασης στον Θέρισο Κρήτης. Σε συνδυασμό με συλλαλητήρια και πιέσεις του λαού, το κίνημα πέτυχε και άλλαξε την ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Ωστόσο δεν εγκαθίδρυσε δικτατορία.
Το κίνημα της Εθνικής Άμυνας
Στις 17 Αυγούστου 1916, την ταραγμένη περίοδο του Εθνικού Διχασμού, ξέσπασε το στρατιωτικό – πολιτικό κίνημα της Εθνικής Άμυνας, με έδρα τη Θεσσαλονίκη, με επικεφαλής των Ελευθέριο Βενιζέλο. Στην ουσία, χώρισε την Ελλάδα στα δύο, καθώς η επίσημη φιλοβασιλική κυβέρνηση επιθυμούσε ουδετερότητα της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ενώ η κυβέρνηση Εθνικής Άμυνας επιθυμούσε την έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο, στον πλευρό των δυτικών Συμμάχων.
Το κίνημα της Εθνικής Άμυνας ξέσπασε στη Μακεδονία, στα νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη. Πέτυχε, καθώς ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α’ την επόμενη χρονιά παραιτήθηκε, η χώρα ενώθηκε υπό τον Βενιζέλο και τον βασιλιά Αλέξανδρο και προχώρησε νικηφόρα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τα στρατιωτικά κινήματα του Μεσοπολέμου
Ο ελληνικός Μεσοπόλεμος (1922 – 1940) είναι η εποχή με τα περισσότερα στρατιωτικά κινήματα και πραξικοπήματα. Την περίοδο αυτή, η Ελλάδα προσπαθεί να συνέλθει από τη Μικρασιατική Καταστροφή και να ανασυγκροτηθεί. Προβλήματα όπως το προσφυγικό, η ταπείνωση της εθνικής τραγωδίας, η κοινωνική και οικονομική ανασυγκρότηση και οι υποδομές της χώρας, έφεραν ανακατατάξεις και στην πολιτική. Επιπλέον, είναι η εποχή που αναδεικνύονται στην Ευρώπη ολοκληρωτικά καθεστώτα τα οποία δημιουργούν επιρροές και σε Έλληνες στρατιωτικούς και πολιτικούς (ιταλικός φασισμός, γερμανικός ναζισμός, σοβιετικός σταλινισμός). Η αβασίλευτη Α’ Ελληνική Δημοκρατία του 1924, στάθηκε πρόσκαιρη.
Στις 11 Σεπτεμβρίου 1922 έγινε το ομώνυμο στρατιωτικό κίνημα στη Χίο και στη Λέσβο από τα ελληνικά στρατεύματα και τον στόλο που ηττήθηκαν στον Μικρασιατικό Πόλεμο. Ηγέτες του κινήματος ήταν οι βενιζελικοί συνταγματάρχες Νικόλαος Πλαστήρας και Στυλιανός Γονατάς και ο αντιπλοίαρχος Δημήτριος Φωκάς. Στόχος του κινήματος ήταν η ανατροπή της φιλοβασιλικής κυβέρνησης, η άνοδος μιας αχρωμάτιστης κυβέρνησης, η ενίσχυση του θρακικού μετώπου και η τιμωρία των υπευθύνων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Οι επαναστάτες κινηματίες οργάνωσαν στρατοδικείο και τιμώρησαν τους φερόμενους ως υπευθύνους με τη «Δίκη των έξι».
Στις 22 Οκτωβρίου 1923, ο βενιζελικός υποστράτηγος Γεώργιος Λεοναρδόπουλος, ο πολιτικά ουδέτερος υποστράτηγος Παναγιώτης Γαργαλίδης και ο φιλοβασιλικός συνταγματάρχης Γεώργιος Ζήρας, πραγματοποίησαν κίνημα κατά της Επαναστατικής Κυβέρνησης του 1922. Το πραξικόπημα απέτυχε. Το καθεστώς των επαναστατών επέβαλε τον στρατιωτικό νόμο στη χώρα μέχρι τις 16 Δεκεμβρίου 1923, οπότε και έγιναν εκλογές για την ανάδειξη νέας Εθνοσυνέλευσης.
Τα στρατιωτικά κινήματα του Παγκάλου και του Κονδύλη
Το επόμενο στρατιωτικό πραξικόπημα θα έρθει δύο χρόνια αργότερα. Στις 25 Ιουνίου 1925, ο φιλόδοξος στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος, πραγματοποίησε κίνημα άνευ αντίστασης. Την επόμενη ημέρα ανέλαβε την εξουσία. Έπαυσε τη Βουλή και έλεγξε πλήρως τα ηνία της εξουσίας με την ανοχή σχεδόν όλων των πολιτικών. Ο δικτάτορας Πάγκαλος κατεδίωξε τους αντιφρονούντες στο καθεστώς του όπως το νεοσύστατο ΚΚΕ και τον Νικόλαο Πλαστήρα.
Έμεινε στην ιστορία για τον νόμο περί μήκους της γυναικείας φούστας και για τον βραχύβιο Ελληνοβουλγαρικό πόλεμο (18 – 22 Οκτωβρίου 1925). Η οικονομία βρέθηκε σε τραγική κατάσταση επί των ημερών του. Ανετράπη στις 22 Αυγούστου 1926 από το πραξικόπημα του στρατιωτικού Γεωργίου Κονδύλη. Ο Κονδύλης ανέτρεψε τον Πάγκαλο αιφνιδίως ενώ ο δεύτερος παραθέριζε στις Σπέτσες. Επανέφερε το δημοκρατικό πολίτευμα και έριξε για δύο χρόνια τον Πάγκαλο στη φυλακή.
Τα αποτυχημένα βενιζελικά κινήματα
Η πολιτική αστάθεια και τα πραξικοπήματα συνεχίστηκαν παρά το «διάλειμμα» της διακυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου (1928 – 1932). Στις 6 Μαρτίου 1933, ο εν αποστρατεία στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας, πραγματοποίησε κίνημα την επομένη εκλογών. Ήθελε να εμποδίσει το αντιβενιζελικό Λαϊκό Κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη να σχηματίσει κυβέρνηση. Το κίνημα απέτυχε.
Την 1η Μαρτίου 1935, πραγματοποιήθηκε κι άλλο πραξικόπημα, από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Νικόλαο Πλαστήρα και άλλους βενιζελικούς αξιωματικούς, με σκοπό ανατροπής των αντιβενιζελικών και ανόδου του Βενιζέλου στην εξουσία. Απέτυχε λόγω λαθών στην οργάνωση των επίδοξων πραξικοπηματιών.
Τα διαρκή πραξικοπήματα έμελλαν να πνίξουν την αβασίλευτη δημοκρατία. Στις 10 Οκτωβρίου 1935, πραγματοποιήθηκε νέο κίνημα, το Κίνημα Κονδύλη. Ξανά ο Κονδύλης μαζί με τον υποστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο, τον πτέραρχο Γεώργιο Ρέππα και τον υποναύαρχο Δημήτριο Οικονόμου ανάγκασαν τον πρωθυπουργό Παναγή Τσαλδάρη σε παραίτηση. Η κυβέρνηση Κονδύλη άλλαξε το Σύνταγμα και διενέργησε δημοψήφισμα στις 3 Νοεμβρίου 1935. Το δημοψήφισμα απεφάνθη υπέρ της βασιλείας. Η Παλινόρθωση της βασιλείας ήταν γεγονός. Η κυβέρνηση έφερε πίσω στην Ελλάδα τον βασιλιά Γεώργιο Β’.
Η δικτατορία του Μεταξά
Ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ διόρισε στις αρχές του 1936 πρωθυπουργό τον Ιωάννη Μεταξά, παλαιό στρατιωτικό και πολιτικό, αγγλόφιλο, οπαδό του ολοκληρωτισμού και πολέμιο του κοινοβουλευτισμού. Ο Μεταξάς επικαλούμενος τον κομμουνιστικό κίνδυνο, επέβαλλε δικτατορία. Στις 4 Αυγούστου 1936 με πραξικόπημα και κήρυξη του στρατιωτικού νόμου, έπαυσε τη Βουλή και ανέλαβε ολοκληρωτικά την εξουσία. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου διήρκεσε ως το 1941, οπότε και διεκόπη από γεγονότα όπως ο θάνατος του Μεταξά, η εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα και η αυτοκτονία του Αλεξάνδρου Κορυζή, διαδόχου του Μεταξά. Παρά τα αρνητικά του καθεστώτος του, ο Μεταξάς έμεινε γνωστός στην ιστορία ως ο ηγέτης της άρνησης και αντίστασης του ελληνικού λαού κατά του Ιταλού φασίστα εισβολέα, το 1940.
Όμως δεν έλειψαν και τα κινήματα ακόμα και την εποχή της μεταξικής δικτατορίας. Στις 28 Ιουλίου 1938, ένοπλοι βενιζελικοί πολιτευτές από την Κρήτη, ξεκίνησαν κίνημα κατά του Μεταξά στα Χανιά. Επικεφαλής του κινήματος ήταν ο πολιτικός και δικηγόρος Αριστομένης Μητσοτάκης, πλαισιωμένος από αξιωματικούς. Οι επαναστάτες είχαν κακή οργάνωση, και το κίνημα των Χανίων διαλύθηκε σχετικά εύκολα από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου.
Μεταπολεμικά στρατιωτικά κινήματα
Η Ελλάδα το 1950 έβγαινε καταρρακωμένη από μια σκληρή δεκαετία. Δοκιμασίες όπως ο ελληνοϊταλικός πόλεμος, η Κατοχή, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος Πόλεμος, ισοπέδωσαν την ελληνική κοινωνία και οικονομία. Ήταν καιρός για μια νέα αρχή. Τα στρατιωτικά κινήματα όμως δε θα εξέλειπαν ούτε κι από τη Μεταπολεμική Ελλάδα.
Στις 31 Μαΐου 1951, πραγματοποιήθηκε κίνημα από τον ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών), μια μυστική οργάνωση αξιωματικών του ελληνικού στρατού. Οι αξιωματικοί είχαν συντηρητικό και φιλοβασιλικό προσανατολισμό και αποσκοπούσαν στην επιβολή των θέσεων της οργάνωσης στη διακυβέρνηση της χώρας. Ο ΙΔΕΑ ξεκίνησε το κίνημα, προβάλλοντας ως αιτία τον κομμουνιστικό κίνδυνο. Το κίνημα διαλύθηκε και έγινε προσπάθεια να συγκαλυφθεί από την ελληνική κυβέρνηση.
Την ίδια εποχή ωστόσο δεν έλειψαν οι ανακαλύψεις και αποκαλύψεις ανεπιτυχών στρατιωτικών συνωμοσιών , οι δίκες ατόμων φερόμενων ως συνωμοτών και το ξεσκέπασμα ετοιμασιών κινημάτων. Τέτοια γεγονότα ήταν η Υπόθεση των Συνωμοτών Αεροπόρων (1952), το Σχέδιο Περικλής (1961), η Υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ (1965), και το Σχέδιο Ελικών (1967).
Η χούντα και τα αντικινήματα
Τα παραπάνω ίσως αποτέλεσαν πρόβες για το πιο γνωστό και σκληρό πραξικόπημα της νεοελληνικής και σύγχρονης ιστορίας. Στις 21 Απριλίου 1967, μια χούντα, ομάδα στρατιωτικών, επέβαλλε δικτατορία πραξικοπηματικά, επικαλούμενη κομμουνιστικό κίνδυνο, πολιτική αστάθεια και επικράτηση της φαυλοκρατίας των πολιτικών. Η «Εθνοσωτήριος Επανάστασις» όπως την αποκαλούσαν οι συνωμότες, είχε ως αρχηγούς τον Συνταγματάρχη Γεώργιο Παπαδόπουλο, τον ιθύνοντα νου του κινήματος, τον Ταξίαρχο Τεθωρακισμένων Στυλιανό Παττακό, και τον Συνταγματάρχη Νικόλαο Μακαρέζο. Το αυταρχικό καθεστώς της τριανδρίας διήρκεσε από το 1967 ως το 1973.
Το ίδιο έτος έκρηξης της χούντας, στις 13 Δεκεμβρίου, εκδηλώθηκε αντιπραξικόπημα από τον βασιλιά Κωνσταντίνο Β’ και πιστές σε αυτόν στρατιωτικές δυνάμεις. Το κίνημα απέτυχε και η χούντα δεν ανετράπη ενώ ο βασιλιάς αποχώρησε στο εξωτερικό. Αργότερα η χούντα θα καταργήσει το θεσμό της βασιλείας. Στις 23 Μαΐου 1973, η χούντα αντιμετώπισε με επιτυχία άλλο ένα ανεπιτυχές στρατιωτικό αντίπαλο κίνημα. Το Κίνημα του Ναυτικού στο αντιτορπιλικό Βέλος είχε σκοπό την ανατροπή της χούντας και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας. Απέτυχε και οι εμπλεκόμενοι αντιμετώπισαν βαριές ποινές από το καθεστώς.
Το Κίνημα Ιωαννίδη
Μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου (17 Νοεμβρίου 1973), η χούντα έγινε ακόμα αυστηρότερη. Όμως 8 ημέρες αργότερα, ανετράπη από το κίνημα του Δημητρίου Ιωαννίδη. Ο Δημήτριος Ιωαννίδης, ταξίαρχος και διοικητής της Ελληνικής Στρατιωτικής Αστυνομίας (ΕΣΑ), επέβαλλε το δικό του δικτατορικό καθεστώς. Ο καθεστώς Ιωαννίδη πραγματοποίησε πραξικόπημα και στην Κύπρο, τον Ιούλιο του 1974 το οποίο θεωρήθηκε αφορμή για την πραγματοποίηση τουρκικής εισβολής στο νησί. Την ίδια περίοδο, η δικτατορία Ιωαννίδη, μη μπορώντας να διαχειριστεί την πίεση και την εθνική τραγωδία στην Κύπρο, παραιτήθηκε και παρέδωσε την εξουσία στους πολιτικούς.
Η Δημοκρατία αποκαταστάθηκε τον Ιούλιο του 1974, με την έλευση του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Παρίσι και την ανάληψη της εξουσίας από τον ίδιο. Η αποκατεστημένη Δημοκρατία, τιμώρησε τους πραξικοπηματίες της περιόδου 1967 – 1974, ρίχνοντας τους ισόβια στη φυλακή.
Το τελευταίο στρατιωτικό κίνημα
Στις 24 Φεβρουαρίου 1975, αποκαλύφθηκε το αποτυχημένο «Πραξικόπημα της πιτζάμας». Το κίνημα αυτό ήταν απόπειρα πραξικοπήματος κατά της κυβέρνησης Κωνσταντίνου Καραμανλή από αξιωματικούς του στρατού ξηράς, πιστούς στα ιδεώδη της χούντας. Τη συνωμοσία έκανε φανερή στην κυβέρνηση ο τότε διευθυντής του Τμήματος Ασφαλείας της Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών και χειριστής των Αρχείων της ΕΣΑ, ταγματάρχης Ιωάννης Αλεξάκης. Πήρε αυτή την ονομασία καθώς οι συνωμότες πιάστηκαν νύχτα, «στον ύπνο».
Το πραξικόπημα της πιτζάμας, έμελλε να είναι το τελευταίο στρατιωτικό κίνημα επέμβασης στην πολιτική ζωή της χώρας. Έκτοτε, οι στρατιωτικοί έμειναν μόνο στα στρατιωτικά τους καθήκοντα και η εξουσία ασκήθηκε μόνο από τους πολιτικούς. Με τη Μεταπολίτευση, μπήκε τέλος σε μια μακρά περίοδο διαρκούς επίδρασης του ελληνικού στρατού στα πολιτικά πράγματα της χώρας.
Παρακάτω ακολουθεί βίντεο με αφιέρωμα στα στρατιωτικά κινήματα και πραξικοπήματα στην Ελλάδα από την εκπομπή «Μηχανή του Χρόνου».
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Στρατιωτικά Κινήματα στην Ελλάδα. Ανακτήθηκε από: el.wikipedia.org
(Τελευταία πρόσβαση 2/6/2020)
Τα 20 σημαντικότερα στρατιωτικά κινήματα και πραξικοπήματα της ελληνικής ιστορίας. Ανακτήθηκε από: newsbeast.gr
(Τελευταία πρόσβαση 2/6/2020)
Στρατιωτικά Κινήματα στην Ελλάδα. Ανακτήθηκε από: sansimera.gr
(Τελευταία πρόσβαση 2/6/2020)
