Η Δίκη των έξι: Τα εξιλαστήρια θύματα του Εθνικού Διχασμού

Πηγή εικόνας: newsbreak.gr | Η Δίκη των έξι.

Ως Δίκη των έξι, έμεινε στην ελληνική ιστορία, η δίκη στην οποία δικάστηκαν και καταδικάστηκαν οι θεωρούμενοι ως υπεύθυνοι για τις συνέπειες της Μικρασιατικής εκστρατείας. Κοινώς, ήταν η τιμωρία των φερόμενων ως υπευθύνων της Μικρασιατικής καταστροφής. Η δίκη πραγματοποιήθηκε από έκτακτο στρατοδικείο, το οποίο συγκάλεσε η ηγεσία της Ελλάδας, η οποία είχε αναλάβει την εξουσία μετά την Μικρασιατική Καταστροφή τον Σεπτέμβριο του 1922. Αν και οι κατηγορούμενοι ήταν οκτώ, η υπόθεση έμεινε στην ιστορία ως Δίκη των έξι, επειδή καταδικάστηκαν σε θάνατο οι έξι από τους οκτώ κατηγορουμένους. Ποια ήταν, όμως, τα γεγονότα που οδήγησαν στη δίκη των έξι;

Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή

Η Ελλάδα από το καλοκαίρι του 1919 διεξήγαγε επιθετικό πόλεμο στη Μικρά Ασία. Στόχος της Μικρασιατικής εκστρατείας ήταν η γενική νίκη κατά του τουρκικού (τακτικού και άτακτου) στρατού και η κατάκτηση όσο το δυνατόν περισσότερων εδαφών της τουρκικής ενδοχώρας με σκοπό την πλήρη πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας. Οι κυβερνήσεις του Ελευθερίου Βενιζέλου είχαν πετύχει ουσιαστικά την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας και τον διπλασιασμό της Ελλάδος. Η Ελλάδα από το 1912 βρισκόταν σε διαρκή στρατιωτική κινητοποίηση λόγω των συνεχών συγκρούσεων (Βαλκανικοί Πόλεμοι, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Εθνικός Διχασμός, Μικρασιατική Εκστρατεία, Εκστρατεία της Κριμαίας). Αποτέλεσμα αυτού, ήταν οι Έλληνες να είναι μετά από χρόνια εξαντλημένοι από τους πολέμους. Έτσι, απροσδόκητα μεν, αλλά δικαιολογημένα δε, η Ηνωμένη Αντιπολίτευσις, ο συνασπισμός των φιλοβασιλικών αντιβενιζελικών κομμάτων, κέρδισε τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920. Η Ηνωμένη Αντιπολίτευση βάσιζε την προεκλογική της εκστρατεία στον τερματισμό των χρόνιων εχθροπραξιών. Έτσι, ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές, παρόλο που είχε οδηγήσει την Ελλάδα ως τότε σε επιτυχίες σε όλα τα επίπεδα. Οι αντιβενιζελικές κυβερνήσεις, όμως, δεν ήταν συνεπείς στις δεσμεύσεις τους. Αφού επανέφεραν στην εξουσία τον έκπτωτο βασιλιά Κωνσταντίνο Α’, συνέχισαν τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Η συνέχεια τρομερή. Ο ελληνικός στρατός κατάφερε να φτάσει ως τον ποταμό Σαγγάριο, στην Αλμυρά Έρημο, λίγο πιο έξω από την Άγκυρα. Όμως, ο ενισχυμένος διπλωματικά, αλλά και στρατιωτικά, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, πραγματοποίησε τη μεγάλη τουρκική αντεπίθεση. Ο ελληνικός στρατός υποχώρησε κατά μήκος του μικρασιατικού μετώπου προς το Αιγαίο και εγκατέλειψε τη Μικρά Ασία από θαλάσσης για τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Ο τουρκικός στρατός, κυρίως ο άτακτος, εισέβαλε στις πόλεις της Μικράς Ασίας και αφάνισε τους ελληνικούς πληθυσμούς και τις περιουσίες τους. Η Μικρασιατική Καταστροφή και ο διωγμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από τις πατρογονικές τους εστίες ήταν γεγονός, την περίοδο Αυγούστου – Οκτωβρίου 1922. Το πιο τραγικό γεγονός στάθηκε η πυρπόληση της Σμύρνης.

Πηγή εικόνας: iart.gr | Η καταστροφή της Σμύρνης, 1922.

Δίκη των έξι: Το κίνημα της 11ης Σεπτεμβρίου 1922

Κι ενώ λαμβάνει χώρα η Μικρασιατική καταστροφή, στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (κυρίως στη Χίο και στη Λέσβο) υπάρχει δυσαρέσκεια αξιωματικών του ελληνικού στρατού (κυρίως βενιζελικών) για την φιλοβασιλική κυβέρνηση και τη διαχείρισή της στον Μικρασιατικό πόλεμο. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, στις 11 Σεπτεμβρίου 1922, ξέσπασε κίνημα του στρατού και του ναυτικού στη Χίο και στη Λέσβο. Οι κινηματίες κήρυξαν επανάσταση και σχημάτισαν Επαναστατική Επιτροπή. Η επιτροπή αποτελούνταν από τον συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα, εκπρόσωπο του στρατού της Χίου, τον συνταγματάρχη Στυλιανό Γονατά, εκπρόσωπο του στρατού της Λέσβου και τον αντιπλοίαρχο Δημήτριο Φωκά, εκπρόσωπο του Ναυτικού. Πολιτικός σύμβουλος της επαναστάσεως ήταν ο Γεώργιος Παπανδρέου. Την επόμενη μέρα του κινήματος, τα επαναστατημένα στρατεύματα επιβιβάστηκαν σε πολεμικά και εμπορικά πλοία με προορισμό την Αθήνα, για την κατάληψη της εξουσίας. Πριν φτάσει ο ελληνικός στρατός στην Αττική, στρατιωτικό αεροπλάνο έριξε προκηρύξεις της Επαναστατικής Επιτροπής στην ελληνική πρωτεύουσα. Οι προκηρύξεις ανέφεραν τις θέσεις και τα αιτήματα των επαναστατών: παραίτηση του βασιλιά Κωνσταντίνου Α’, αναγόρευση του διαδόχου Γεωργίου σε βασιλιά, διάλυση της Γ’ Εθνοσυνέλευσης, σχηματισμός πολιτικά αχρωμάτιστης κυβέρνησης που θα είχε τη στήριξη των δυνάμεων της Αντάντ, άμεση ενίσχυση του Θρακικού μετώπου, τιμωρία υπευθύνων Μικρασιατικής Καταστροφής. Στις 13 Σεπτεμβρίου 1922 ο στρατός της επανάστασης αποβιβάστηκε στο Λαύριο. Ο Κωνσταντίνος Α’ παραιτήθηκε και τη θέση του πήρε ο γιος του, Γεώργιος Β’. Την επόμενη ημέρα, οι επαναστάτες εισήλθαν στην Αθήνα και πρόλαβαν τον υποστράτηγο Θεόδωρο Πάγκαλο που πήγαινε να καταλάβει την εξουσία, εκμεταλλευόμενος τις έκρυθμες συνθήκες. Στις 16 Σεπτεμβρίου 1922 διορίστηκε πολιτική κυβέρνηση με πρόεδρο τον Σωτήριο Κροκιδά, μα μόνο στα χαρτιά. Στην ουσία, έλεγχος της κατάστασης ήταν η Επαναστατική Επιτροπή και ο Πλαστήρας ως επικεφαλής της. Ο τελευταίος όρισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως διεθνή εκπρόσωπο της Ελλάδας στο εξωτερικό.

Διαβάστε επίσης ΑΤΡΟΜΗΤΟΣ: Ένας αιώνας ιστορίας

Πηγή εικόνας: el.wikipedia.org | Η ηγεσία της Επαναστάσεως του 1922 (από αριστερά προς τα δεξιά), Γ.Παπανδρέου, Σ.Γονατάς, Ν.Πλαστήρας.

Η σύλληψη των αντιβενιζελικών

Με την επιβολή της Επανάστασης, στις 14 Σεπτεμβρίου, τα περισσότερα στελέχη των φιλοβασιλικών κυβερνήσεων της περιόδου 1920-1922 συνελήφθησαν από τον στρατό και συγκεντρώθηκαν στην Αστυνομική Διεύθυνση Αθηνών. Γενικά, υπήρχαν δύο στάσεις για την ενδεχόμενη δικαιοσύνη των κρατουμένων. Από τη μια υπήρχε η σκληροπυρηνική στάση των επαναστατών και του απλού κόσμου που υποστήριζε την άμεση εκτέλεση των ενόχων και με συνοπτικές διαδικασίες. Είχε προταθεί ο τουφεκισμός των ενόχων πάνω στο θωρηκτό «Λήμνος». Από την άλλη, όμως, υπήρχαν οι μετριοπαθείς και ο ξένος παράγοντας (κυρίως οι πρέσβεις Αγγλίας και Γαλλίας) που ζητούσαν καταδίκη μεν των ενόχων, αλλά ύστερα από δίκη με όλες τις νόμιμες διαδικασίες, όσος χρόνος και να χρειαζόταν. Η Επανάσταση διακήρυττε στον λαό πως στον Μικρασιατικό πόλεμο «Η Ελλάδα δεν ηττήθηκε, αλλά προδόθηκε». Έτσι, στις 9 Οκτωβρίου, 100.000 άτομα διαδήλωσαν στην πλατεία Συντάγματος με αίτημα την εκτέλεση των ενόχων. Στις 13 Οκτωβρίου ορίστηκε ανακριτική επιτροπή και έκτακτο στρατοδικείο, πρόεδροι των οποίων ήταν ο υποστράτηγος Θεόδωρος Πάγκαλος και ο υποστράτηγος Αλέξανδρος Οθωναίος αντίστοιχα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της ανακριτικής επιτροπής, παραπέμφθηκαν σε δίκη με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας οι εξής:

Advertising

Η δίκη των έξι

Οι οκτώ αυτοί άνδρες κατηγορούνταν για την επαναφορά του Κωνσταντίνου Α’ προς δυσαρέσκεια των δυνάμεων της Αντάντ, καθώς και για όλες εκείνες τις πολιτικές, οικονομικές, διπλωματικές, στρατιωτικές ενέργειες που οδήγησαν στην Μικρασιατική ήττα και καταστροφή, στη δεινή θέση της ελληνικής διπλωματίας έναντι αυτής των Τούρκων που ήταν σε θέση ισχύος. Οι κατηγορούμενοι χρεώνονταν ακόμα και την αμέλεια του ελληνικού κράτους να διεκδικήσει την προσάρτηση της Βορείου Ηπείρου, όπου ο ελληνικός στρατός είχε πραγματοποιήσει επιχειρήσεις κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η δίκη πραγματοποιήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 1922, υπό την προεδρία του υποστρατήγου Οθωναίου στο κτίριο της Παλαιάς Βουλής. Αρχικά, κατέθεσαν δώδεκα μάρτυρες κατηγορίας, πολιτικοί, διπλωμάτες και στρατιωτικοί. Δεν επετράπη, όμως, στους κατηγορουμένους να χρησιμοποιήσουν έγγραφα για την υπεράσπισή τους, με αποτέλεσμα ό,τι παρουσίαζαν στο δικαστήριο προς υπεράσπισή τους ήταν απλά από καταθέσεις μαρτύρων και από ό,τι προέκυπτε από τη μνήμη τους, όπως σχολίασε δηκτικά ο κατηγορούμενος Νικόλαος Στράτος. Ο Δημήτριος Γούναρης δεν είχε καν ευκαιρία ολοκληρωμένης υπεράσπισης, καθώς ταλαιπωρούνταν από τύφο και αναγκάστηκε να λείπει…

Πηγή εικόνας: www.lifo.gr | 1.Χατζηανέστης, 2.Πρωτοπαπαδάκης, 3.Στράτος, 4.Γούναρης, 5.Θεοτόκης, 6.Μπαλτατζής.

Δίκη των έξι: Η ετυμηγορία

Η ετυμηγορία ήταν η αναμενόμενη, αυτή που απαιτούσε και το πλήθος. Υπήρξαν όμως και μετριοπαθείς φωνές κατά των εκτελέσεων. Η Μεγάλη Βρετανία απείλησε με κυρώσεις αν πραγματοποιούνταν εκτελέσεις. Άλλωστε, ένας απ’τους ενόχους, ο Γεώργιος Χατζανέστης, είχε συγγένεια με άτομα της Βρετανικής πολιτικής ηγεσίας. Ο Ιωάννης Μεταξάς ζήτησε το δικαίωμα έφεσης των κατηγορουμένων. Η κυβέρνηση Κροκιδά παραιτήθηκε προς αντίδραση της ετυμηγορίας, ενώ αντικαταστάθηκε από την κυβέρνηση του Στυλιανού Γονατά. Ο βασιλιάς Γεώργιος από την άλλη αδιαφόρησε για τους κατηγορούμενους, δημιουργώντας χάσμα στη φιλοβασιλική παράταξη. Έτσι, στις 15 Νοεμβρίου 1922, περίπου την 7η πρωινή, ο Αλέξανδρος Οθωναίος εκφωνεί την ετυμηγορία της δίκης των έξι:

«Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου Β’ το Έκτακτον Στρατοδικείον συσκεφθέν κατα νόμον, κηρύσσει παμψηφεί τους μεν Γεώργιον Χατζανέστην, Δημήτριον Γούναρην, Νικόλαον Στράτον, Πέτρον Πρωτοπαπαδάκην, Γεώργιον Μπαλτατζήν και Νικόλαον Θεοτόκην εις την ποινήν του Θανάτου. Τους δε Μιχαήλ Γούδαν και Ξενοφώντα Στρατηγόν εις την ποινήν των ισοβίων δεσμών. Διατάσσει την στρατιωτικήν καθαίρεσιν των Γεωργίου Χατζανέστη, αρχιστρατήγου, Ξενοφώντος Στρατηγού, υποστρατήγου και Μιχαήλ Γούδα, υποναυάρχου και επιβάλλει αυτούς τα έξοδα και τέλη. Επιδικάζει παμψηφεί χρηματικήν αποζημίωσιν υπέρ του Δημοσίου κατά του Δ. Γούναρη δραχμών 200 χιλιάδων, Ν. Στράτου δραχμών 335 χιλιάδων, Γ. Μπαλτατζή και Ν. Θεοτόκη δραχμών 1 εκατομμυρίου και Μ. Γούδα δραχμών 200 χιλιάδων. Εγκρίθη, απεφασίσθη και εδημοσιεύθη εν Αθήναις τη 15η Νοεμβρίου 1922».

Διαβάστε επίσης Δημήτρης Χορν: «Μη φοβάσαι το τρακ. Πηγαίνει πάντα εκεί, όπου υπάρχει ταλέντο»

Advertising

Η εκτέλεση των έξι

Το επόμενο πρωί, στις 9:00 π.μ. στις φυλακές Αβέρωφ, ανακοινώθηκε η ετυμηγορία στους κατηγορουμένους. Κανείς δεν αιφνιδιάστηκε, εκτός του στρατηγού Χατζανέστη. Τους δόθηκε προθεσμία δύο ωρών να αποχαιρετίσουν συγγενείς, γνωστούς και φίλους. Στις 10:30 οδηγήθηκαν στο Γουδή για να εκτελεστούν. Προηγήθηκε η καθαίρεση του Χατζανέστη από κατώτερους αξιωματικούς. Στις 11:27, οι κατηγορούμενοι εκτελέστηκαν. Κανείς δεν ήθελε να του δέσουν τα μάτια. Τα πτώματά τους μεταφέρθηκαν στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, κάτω από δρακόντια μέτρα ασφαλείας για να ταφούν με συνοπτικές διαδικασίες.

Διεθνής αντίκτυπος και εντυπώσεις για τη δίκη των έξι

Η διεθνής κοινότητα δεν είδε με καθόλου καλό μάτι την εκτέλεση. Χώρες, όπως η Βρετανία, οι ΗΠΑ, η Σουηδία και το Βέλγιο καταδίκασαν την εκτέλεση και αυτό είχε αντίκτυπο στις διμερείς σχέσεις της Ελλάδος με την αντίστοιχη χώρα, στις οικονομικές χρηματοπιστωτικές συναλλαγές των χωρών, αλλά και στη διπλωματική θέση της Ελλάδος στη διάσκεψη για τη συνθήκη της Λωζάνης. Για τους περισσότερους ιστορικούς, η δίκη των έξι ήταν αναγκαία πολιτική πράξη. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αναφέρει αργότερα «Δεν δύναται να κατηγορηθούν δια πράξιν προδοσίας της Πατρίδος». Ο Θεόδωρος Πάγκαλος είπε με τη σειρά του «Υπήρξαν μοιραία και αναγκαία θύματα εις τον βωμόν της Πατρίδος». Από την άλλη, ο Νικόλαος Πλαστήρας, φαίνεται να μετάνιωσε για την καταδίκη αργότερα σύμφωνα με μαρτυρία φίλου του. Το 1933 κατασκευάστηκε μαρμάρινη πλάκα στην είσοδο του υπουργείου δικαιοσύνης με τα ονόματα των έξι, ενώ στο Γουδή ανεγέρθη ο ναός της Αναστάσεως προς τιμήν των, στο σημείο της εκτέλεσης. Ήταν άραγε οι έξι πράγματι υπεύθυνοι ή απλά ήταν εξιλαστήρια θύματα – μάρτυρες του Εθνικού Διχασμού;

Πηγή εικόνας: www.lifo.gr | Ο ναός της Αναστάσεως, το παρεκκλήσι των έξι.

Αν και πολύ αργά, 88 χρόνια μετά την καταδίκη, το δικαστήριο του Αρείου Πάγου, ερεύνησε ξανά την υπόθεση και αποφάσισε την μετά θάνατον αθώωση και αποκατάσταση της μνήμης των έξι εκτελεσθέντων. Παρακάτω ακολουθεί σύντομο βίντεο, με την είδηση της απόφασης αθώωσης.